रियालिटी क्रेज

गत असोज ६ गते सम्भवतः नेपाली टेलिभिजन क्षेत्रको इतिहासमै पहिलोपटक नेपाली दर्शक सबैभन्दा व्यग्र देखिए । कुनै एउटा शो हेर्नका लागि यत्तिको व्यग्रता सायद योभन्दा पहिले कहिल्यै देखिएको थिएन । कतारमा भइरहेको ‘नेपाल आइडल'को ग्रान्ड फिनालेको प्रत्यक्ष प्रसारण हेर्नका लागि यो व्यग्रता देखिएको थियो । ६ महिना लामो प्रतीक्षापश्चात् त्यो दिन ‘नेपाल आइडल'को घोषणा हुँदै थियो । समय घर्किंदै गयो, प्रत्यक्ष प्रसारण आएन । धेरैको ढुकढुकी बढ्न थाल्यो, लाइभ नदिने पो हो कि क्या हो ! दर्शकमा रिसको पारो बढ्न थालिसकेको थियो ।

सामाजिक सञ्जालमा दर्शकका हजारौं टिप्पणी आउन थाले । यो आक्रोशमात्र थिएन, ‘नेपाल आइडल'प्रतिको प्रेम पनि थियो । दर्शकमा देखिएको यो व्यग्रताले नेपालमा टीभी रियालिटी शोको बढ्दो लोकप्रियता प्रष्ट पार्छ । ‘नेपाल आइडल' पछिल्लो समय चलेको ‘रियालिटी शो'मध्ये सबैभन्दा चर्चित कार्यक्रम हो । आइडलमा आएको दर्शकको भोट र सामाजिक सञ्जालमा यसबारे भएका टिप्पणीले यसको लोकप्रियता पुष्टि गर्छन् । कुनै एउटा शोमा झन्डै १० करोड भोट आउनु सामान्य होइन । देशको कुल जनसंख्याको तीन गुणाभन्दा बढी भोट आउनुले रियालिटी शोको क्रेज स्थापित गरिदिन्छ ।

‘नेपाल आइडल'मात्र होइन, पछिल्ला केही वर्षयता धेरै रियालिटी शोले उल्लेख्यनीय दर्शक पाउन थालेका छन् । चाहे त्यो ‘नेपाली तारा' होस् या ‘छमछमी' । कुनै समय मदनकृष्ण श्रेष्ठले चलाउने ‘नगद पाँच लाख' पनि दर्शकमाझ चर्चित बनेको थियो । अहिले हिमालय टेलिभिजनमा आउने ‘रोडिज' पनि दर्शकमाझ उत्तिकै चर्चित छ । एपी वान टेलिभिजनले अब चाँडै नै ‘नेपाल गट ट्यालेन्ट' र ‘बुगीवुगी' सुरु गर्ने घोषणा गरेको छ । आखिर किन नेपाली जनमानसमा यति धेरै लोकप्रिय भइरहेछन् रियालिटी शोहरू ?

यसको एउटा कारण हुन सक्छ, यस्ता शोले तयार गर्ने सेलिब्रेटीहरू । रियालिटी शोले दर्शकलाई मनोरञ्जनमात्र दिँदैन सतहमा आउन नसकेका प्रतिभालाई सेलिब्रेटीकै रूपमा स्थापित गरिदिन्छ । दीपक लिम्बू, सन्तोष लामा, इन्दिरा जोशीजस्ता अहिले संगीत बजारमा स्थापित सेलिब्रेटी यस्तै रियालिटी शोका उत्पादन हुन् । यिनै सेलिब्रिटीको लाइनमा पछिल्लो समय उभिन आइपुगेका छन्- बुद्ध लामा । एक वर्ष अघिसम्म नामै नसुनिएका बुद्ध अहिले युवा पुस्ताबीच लोकप्रिय छन् । अब टेलिभिजन हेर्ने दर्शकका लागि बुद्ध कुनै गुमनाम मान्छे रहेनन् ।

विभिन्न परिस्थितिले सतहमा आउन नसकेका प्रतिभालाई बाहिर ल्याउने यस्ता रियालिटी शो एकपछि अर्काे गर्दै थपिइरहेका छन् । परिवर्तनशील संसारमा आफू पनि परिवर्तन हुन यस्ता शो चलाउनु परेको बताउँछन् ‘रोडिज'का निर्देशक अमनप्रताप अधिकारी । कालो कपडालाई पर्दा बनाएर अन्तर्वार्ता लिने ढर्रा पुरानो भएकाले अब नयाँ शैली अपनाउनुपरेको उनको भनाइ छ । ‘सधैं स्टार प्लस र डीआईडीमा रमाउनेमात्र होइन,' उनी भन्छन्, ‘आफ्नै नेपालीपन आउने कार्यक्रमको आवश्यकता छ ।'

सायद नेपाली दर्शक पनि आफ्नै भाषा र भूगोलको प्रतिबिम्ब खोजिरहेका थिए । त्यसैले नै यी टीभी रियालिटी शो लोकप्रिय हुन पुगे । टीभी रियालिटी शो अहिले टेलिभिजनमा आउने अरू कार्यक्रमलाई विस्थापित गर्नेगरी स्थापित भइरहेछन् । दर्शकहरू कामै छोडेर टेलिभिजनको पर्दामा आँखा डुलाउँछन् । ‘नेपाल आइडल' चलिरहँदा देश नै संगीतमय बनेको देखियो । रियालिटी शोप्रतिको यो क्रेजलाई गाउँगाउँसम्म विस्तारित टेलिभिजन नेटवर्कको उपजको रूपमा पनि लिन सकिन्छ । त्यसो त यस्ता शोप्रतिको क्रेज नेपालको मात्र अनुभव होइन ।

संसारभरि नै रियालिटी शोको क्रेज भएको बताउँछन् अधिकारी । भन्छन्, ‘कहिले कमेडीलाई रुचाइयो भने कहिले टेलिसिरियललाई । अहिले रियालिटी शोको बतास चलेको छ ।' उनले भनेझैं नेपालमा पनि यस्ता शोको प्रभाव टेलिसिरियललाई पर्न थालेको हो कि भनेर अनुमान लगाउन सकिन्छ । विश्वस्त हुने आधार भने छैन । मान्छेहरू फरक स्वाद लिनका लागि रियालिटी शोप्रति आकर्षित भएका पनि हुन सक्छन् । हाम्रोमा यस सम्बन्धमा अध्ययन÷अनुसन्धान भएको छैन । दर्शकको आकर्षण बढी भएकाले टेलिसिरियलतिरको बिजेनस रियालिटी शोतिर जान थालेको अनुमान लगाउँछन्, पत्रकारिताका अध्यापक टंक उप्रेती । दर्शक बढेपछि स्वाभाविक रूपमा विज्ञापन पनि आउने भयो । उप्रेती भन्छन्, ‘विज्ञापन प्रशस्त भएपछि कार्यक्रम चल्ने नै भयो ।'

विविधतायुक्त समाजमा मानिसको रुचिमा पनि विविधता हुन्छ । नेपालमा गम्भीरभन्दा पनि मनोरञ्जनात्मक दर्शक धेरै भएकाले यस्ता शोको माग बढी भएको उप्रेतीको बुझाइ छ । यस्ता रियालिटी शोका नियमित दर्शक हुन्, सागर पौडेल (३६) । कालीमाटी, ताहाचल बस्दै आएका उनले नेपाली तारा नछुटाई हेर्थे । नेपाल आइडलका एपीसोड पनि छुटाएँ भन्ने लाग्दैन उनलाई । गायन मनपर्ने हुनाले यस्ता कार्यक्रम हेर्छन् । कुनै कृत्रिमता नहुने र प्रतिस्पर्धीहरूको वास्तविक प्रतिभा नै आउने भएकाले यस्ता शाहरूबाट धेरै सिक्न सकिने धारणा छ पौडेलको ।

नेपाली दर्शक नेपाली रियालिटी शोमा मात्रै केन्द्रित भने छैनन् । क्रेजी दर्शक हरेक रियालिटी शो नछुटाई हेर्छन् । चाहे त्यो अमेरिकन आइडल होस् वा अमेरिकन बुगिउगी वा इन्डियन आइडल । दृश्यमा वास्तविक चित्र घुमिरहने हुनाले पनि यसको लोकप्रियता बढेको हुन सक्छ । कथानक नहुने र खास विषयप्रति खासखास मान्छेको दृष्टिकोण र सिर्जनशीलता थाहा पाउन सकिने भएकाले यस्ता कार्यक्रम हेर्ने गरिन्छ । कहिलेकाहीँ रियालिटी शो हेर्ने कारण नै नहुन पनि सक्छ । केहीले मनोरञ्जनका लागि मात्र हेर्छन् ।

त्यसो त रियालिटी शोको आलोचना नै नहुने पनि होइन । पारदर्शिता नभएको, निर्णायकहरू पूर्वाग्रही हुने गरेको जस्ता आरोप नेपाली रियालिटी शोहरूले बेलाबेला खेप्ने गर्छन् । व्यापारमा इमोसन घुसाएको भन्नेजस्ता आरोप पनि रियालिटी शोहरूलाई लागिरहेकै छ । धेरैको तर्क छ, ‘सिर्जनशीलता मात्र खोजेको भए प्रतिस्पर्धीको विगत देखाउनु ठीक होइन ।' रियालिटी शोहरूले ‘टप राउन्ड' तिर कहिलेकाहीँ प्रतिस्पर्धीहरूको विगत पनि देखाइदिन्छन् । यस्ता आलोचना भइरहँदा पनि कार्यक्रम हेर्नहरूको संख्या ओरालो लागेको चाहिँ छैन ।

नेपालमा देखाइने धेरै रियालिटी शो विदेशबाट प्रभावित भएको देखिन्छ । ‘नगद पाँच लाख' भारतमा अमिताभ बच्चनले चलाउने ‘कौन बनेगा करोडपति' सँग मिल्दोजुल्दो थियो । भारतीय सोनी टेलिभिजनमा आउने बुगीवुगीको नेपाली संस्करण एपी वान टेलिभिजनले प्रसारण गर्ने तयारी गरिरहेको छ । यस्ता कार्यक्रमहरू अमेरिका, बेलायतजस्ता देशहरूमा लामो समयदेखि प्रसारण हुँदै आएको थियो । त्यसको बतास अहिले नेपालसम्म आइपुगेको हो । अरू देशमा सफल भएकाले त्यसलाई नेपालमा पनि प्रयोग गरिएको बताउँछन् लेखक÷विश्लेषक उज्ज्वल प्रसाईं ।

रियालिटी शोले विशेषगरी ‘अपनत्व' बढाउने र मनोरञ्जन पनि दिने भएकाले विश्वभरि नै यसको क्रेज बढेको उनको भनाइ छ । साथी, चिनेको मान्छे, एउटै क्षेत्र जस्ता कुरा जोडिने भएकाले रियालिटी शोप्रति मान्छेहरूको अपनत्व बढ्छ । ‘यो वास्तविक र ‘अपिलिङ' पनि हुन्छ,' उनी भन्छन्, ‘गाउँको एउटा मान्छे गायककारको रूपमा चिनिन्छ भने त्यसले मलाई सजिलै छुन्छ । म कार्यक्रम हेर्न थाल्छु ।' अपनत्वसँगै मनोरञ्जन पनि दिएपछि त्यसले मान्छेलाई अल्झाउने नै भयो ।

रियालिटी शोलाई व्यवसायसँग पनि जोड्छन् प्रसाईं । टेलिसिरियलमा विज्ञापनबाट मात्र आम्दानी हुने ठाउँमा रियालिटी शाहरूले भोटिङबाट पनि राम्रो कमाइ गरेको उनको ठम्याइँ छ । यो व्यवसाय पछाडि पनि अपनत्वको भावनाले नै काम गरेको उनको धारणा छ । भन्छन्, ‘पैसा तिर्न मान्छे त्यतिबेला तयार हुन्छ जतिबेला उसले अपनत्व पाउँछ ।'

रियालिटी शो क्रेजको अर्को आयाम पनि छ । शोले आफूसँगै च्यानलकै चर्चा पनि चुलीमा पुर्‍याइदिन्छ । त्यसैले आफू स्थापित हुन पनि टेलिभिजन च्यानलहरूले यस्ता शोको आयोजना गर्छन् । नेपालमा मात्र हैन, विश्वभरि नै रियालिटी शो देखाउने टीभी च्यानलहरू एकदमै चर्चित भएका छन् । भारतीय टेलिभिजन च्यानल सोनी वा नेपाली च्यानल एपी वानका यसका पछिल्ला उदाहरण हुन् ।

टेलिभिजनहरू रियालिटी शोसम्म हिँडेको बाटो छोटो भने छैन । कुनै समय भारतीय च्यानलहरूमा धार्मिक विषयमा आधारित टेलिसिरियल लोकप्रिय थिए । दूरदर्शन च्यानलमा आउने रामायण, महाभारत प्रशस्त दर्शक कमाएका टेलिसिरियल थिए । विद्युत् र टेलिभिजनको आम प्रसार नभएको समयमा पनि एन्टेना राखेर श्यामश्वेत टेलिभिजनमा टोलभरका मानिस टीभी हुनेको घरमा जम्मा भएर ती सिरियल हेरिन्थे । त्यो एउटा चरण थियो भारतीय टीभी च्यानलहरूको ।

टेलिभिजन र केबल नेटवर्कको विस्तारपछि भारतीय टेलिभिजनमा मध्यमवर्गीय पारिवारिक जटिलताले स्थान पाउन थाले । विशेषगरी गृहणी केन्द्रित सिरियलले बजारमा राम्रै चर्चा पाए । अहिले ती टेलिसिरियलहरूको स्थान रियालिटी शोहरूले लिएका छन् । नेपालमा रियालिटी शोबारे चर्चा गर्दा भारतलाई पनि सँगै बुझ्नुपर्ने बताउँछन् विश्लेषक प्रसाईं । हाम्रा शोहरू धेरै भारतबाटै प्रभावित छन् । ‘बाहिरी देशमा सफल भएको देखेर भारतले पनि आफ्नो देशमा सञ्चालन गर्‍यो,' उनी भन्छन्, ‘सफलता देखेरै नेपाली च्यानलहरूले पनि प्रयोग गरिदिए । नेपालमा अहिले रियालिटी शोको प्रयोग भइरहेको छ । परिणामतः सफलता पनि हात परिरहेकै छ ।

२०४४ सालमा नेपाल टेलिभिजनमा ‘प्रतिभाको डबली'बाट पहिलोपटक नेपाली च्यानलमा रियालिटी शो भित्र्याएका संगीतकार शम्भुजित बाँस्कोटा पनि शोहरूको क्रेज बढेको स्वीकार गर्छन् । उनले ‘प्रतिभाको डबली' सुरु गर्दा ‘अमेरिकन आइडल' पनि सञ्चालन भएको थिएन । उनको शो ले भारतीय टेलिभिजनका दर्शकलाई विस्थापित गरेको थियो । बाँस्कोटा सम्झन्छन्, ‘त्यतिबेला भारतीय दूरदर्शन हेर्न छाडेरै मान्छहरू बिहानैदेखि कार्यक्रम हेर्न बस्थे ।' मान्छेहरूको प्रतिभालाई सबैसामु ल्याउन यस्ता कार्यक्रमले सहयोग पुर्‍याउने उनको ठम्याइँ छ ।