कथामा नयाँ रसायन

कथाकार इन्द्रबहादुर राई काठमाडौंमा पछिल्लोपटक समकालीन कथाका सन्दर्भमा समालोचकीय मन्तव्य दिँदै थिए । उनले आयामिक शैलीमा भने, ‘आजभोलि कथाको काँधमा टेकेर कथाकार ठिंग उभिन्छ, बिचरो कथा, झुकेको झुकेकै ।’

जब कथाको विषयमा केही टिप्पणी गर्नुपर्ने समय आउँछ, मेरो दृष्टि कथा र कथाकारका बीचको लम्बाइ नियाल्न थाल्छ । आजभोलि कथाको ढिस्कोभित्र जीवन पुरिएको छ । कथा र जीवनको साइनोमा जीवन अन्तर्मुखी र कथाचाहिँ वाचाल छ अहिले । हेर्दा मानिसको जीवन सक्रिय देखिए पनि त्यो केवल यान्त्रिक गतिशीलता हो । आजको विश्व-समाजमा मानिसहरू यन्त्रले जोडिएका छन् र लेखनमा पनि यही हुन थालेको छ । त्यसैले एकाकार भएर कथालाई जीवन दिनसक्ने कथाकार नभए कथा र कथाकारका बीच एउटा ठाडो दूरी उभिन्छ । वर्तमान पीडाको स्वरूप नै वर्तुल आकारको छ । त्यसैले कथाकार कथानकको बीचबाट चारैतिर दृष्टि पुर्‍याउनसक्ने हुनु आवश्यक छ।

पाठकले कथामा वर्तमानका बेथिति र कष्टहरूको कार्य र कारणमा कारकको प्रतिविम्ब खोज्छ । त्यसैले पनि अर्जुनदृष्टि भएका समालोचक राईले भनेका होलान्— कथा आफैं बोल्छ, कथाकारले कथाको काँधमा टेकेर बोल्न थाल्यो भने त्यो कथा नभएर विज्ञप्ति बन्न जान्छ, खास कथा दबिन्छ ।
समकालीन कथाको सबैभन्दा पछिल्लो कथासंग्रह हो ‘कठपुतला’ । शीर्षकका निम्ति समाविष्ट शब्द नितान्त नयाँ छ । तर, यो स्वीकार्य छ । विचारहरू दर्शन बन्नु अघिसम्म बन्ने र भत्कने प्रक्रिया भइरहन्छन् तर शब्द बनेपछि भत्कँदैन ।

केहीको अर्थ विस्तार वा संकुचन होलान् । केही धेरै प्रचलनमा आउलान्, केही कम प्रचलित हुँदै फेरि गर्भमै फर्केलान् तर भत्किएर शब्दले कुरूपता मिल्काउँदैन । कठपुतला शब्दको निर्मितिमा सिंगो मानव इतिहास झस्किन्छ । हिजो कठपुतली शब्दले बुझाएको अर्थसँग लैंगिक विभेदकारी चेतना थियो र त्यसको विपर्यासमा आज कठपुतलाको व्यूत्पत्ति गरिएको छ । नेपाली भाषा साहित्यमा यस्ता धेरै शब्द सञ्चितिमा छन् । नेपाली समाजमा नारीलाई कमजोर देखाउने धेरै शब्द पनि प्रचलित छन् । तर, नवचेतनाले कलमी गरिएको यो शब्दको निर्माण प्रक्रिया भने विचारनीय छ ।

पारिजातको ‘मानुषी’जस्तै ‘कठपुतला’ शब्दमा पनि लैंगिक चेतना छ । नारी लेखनमा यस्ता शब्दहरू विपरीत लिंगीय चेतनाबाट निर्माण गरिनुले समाजमा सत्ता विघटनको क्रम लक्षित गरेको छ।

कठपुतलामा आठैवटा कथाको बाह्य संरचनामा आयामगत समानता पाइन्छ । अन्तर्दाह, पराकम्पन, कठपुतला, विमर्द, सत्य गरी पाँच कथाका शीर्षक प्रकृति प्रत्ययबाट व्यूत्पन्न शब्द हुन् भने परमात्मा समाहिता, विवस्त्र रामायण र सेतो बास्ना गरी तीनवटा कथाका शीर्षक समासयुक्त निर्माण प्रक्रियामा छन् ।

पहिलो कथा अन्तर्दाहमा निकै संवेदनशील विषयको उठान गरिएको छ । नेपाली पितृसत्तात्मक समाजमा नारीले भोग्ने यौन शोषणको स्वरूप निकै भयावह छ । तर, यहाँ विकृतिजन्य चरित्र भएका किशोरहरूबाटै यौनहिंसाको सिकार भएको किशोरको फरक विषयलाई प्रतीकात्मक शैलीमा प्रस्तुत गरिएको छ । दोस्रो कथा पराकम्पन अभिजात्य परिवारको कान्छो छोरा पुरुको आफ्नो जीवनप्रतिको स्वतन्त्र निर्णयलाई परिवारले समस्याका रूपमा लिएपछि बनेको उसको कमजोर मनोविज्ञानमा आधारित छ । भूकम्पका बेला आफ्नै पत्नीप्रति असामान्य देखिए पनि अर्को पराकम्पनले उसको फाटेको विश्वासलाई यथास्थानमा ल्याई जोडिदिएको छ ।

यी दुवै कथामा घटना र प्रसंगहरूको विस्तारले आन्तरिक बुनोट तन्किएको अनुभव हुन्छ । चरित्र वा घटना प्रधानताको परम्परागत शैलीभन्दा फरक आन्तरिक र बाह्य विस्तृत समस्याहरूले यी कथाका पात्रहरू आपसमा सम्बद्ध भएर पनि फेरि असम्बद्धजस्तो देखिएका छन् । यी दुई कथाका मुख्य पात्रहरू लभु र पुरुका मानसिक अवस्थामा समानता देखाएर कथालाई मनोवैज्ञानिक मोड दिइएको छ तर लभुको चरित्र निर्माणमा पाठकले द्वैधताको स्थिति अनुभव गर्छन् ।

स्वयं गतिशील हुँदाहुँदै सांस्कृतिक रूढताले स्थिर बन्न पुगेको नारी चेतनालाई नयाँ सम्भावनामा डोर्‍याउने यी कथाहरू आलोचनात्मक यथार्थवादी कथा हुन् ।

आमाले हुर्काएकाले कमजोर र लुरे भएको मान्ने एउटा पक्ष देखिन्छ भने अर्कोतिर उसको स्वभाव र लवजलाई लिएर परिवार, समाज र खराब साथीहरूले गरेको टिप्पणीका आधारमा पाठकले उसमा ट्रान्स जेन्डरको अड्कल काटिरहेका हुन्छन् तर विकृतिको सिकारले असामान्य मनोविज्ञानमा पुगेर कथा टुंगिन्छ । दोस्रो कथामा संस्मरणका टुक्राहरू धेरै छन् । संकेत मात्र गरे पुग्ने ठाउँमा पनि व्याख्या धेरै भएजस्तो लाग्छ । पुरुष मनोविज्ञानको कमजोर पक्षलाई देखाउन खोज्दा मोहिनीको भूकम्प लगत्तैको क्रियाकलाप अलि अस्वाभाविक जस्तो लाग्छ । नुहाउन गएको पराक्रमको खोजी नगरी एकैचोटि उसको परिवारको चिन्ता गरिरहनुका बीच केही कुरा छुटेको महसुस हुन्छ । पाठकले प्रसंगको पूर्णता खोज्छ ।

‘कठपुतला’ आजको यान्त्रिक विश्वकै प्रतिनिधि कथा हो । यस कथाले मानवता र मातृत्वलाई एकै उद्देश्यमा संयोजन गरेको छ; वर्तमान विश्वमा पुरुषका अहम्ले सिर्जनहीन बन्दै गएको पर्यावरण र जीवनको सन्दर्भलाई एकैचोटि छामेको छ । मानिस र रोबोटबीचको प्रत्येक संवाद प्राकृतिकता र यान्त्रिकताका बीचको असहमति हो । यसले विश्व बजारीकरण र उत्तरऔपनिवेशिक संस्कृतिले जगाएको प्रकृति विपरीतको उपभोगवादी प्रवृत्ति, पर्यावरणीय संकट र कथाकारको विश्व चेतना प्रतिविम्बित गरेको छ ।

‘परमात्मा समाहिता’ शिल्पगत रूपले खारिएको कथा हो । यसमा भाषिक तर्कले अल्मल्याउँदैन, बरु रहस्य र कुतुहलताको अन्तिम बिन्दुमा पुर्‍याएर जीवनको सबैभन्दा सुन्दर र कुरूप क्षणलाई एकैपटक अँगाल्न बाध्य बनाउँछ । दुई देशीय सम्बन्धको यस कथामा नारी दोहोरो शोषणको नमीठो स्वाद मिसिएको छ ।

पितृस्नेह खोज्दै नेपाल आइपुगेकी श्रुतिलाई कैलाशकुट आ श्रममा महापुरुष ठानिएको उसको बाबुले नै पवित्र जलका नाममा नशालु चिज दिएर यौनशोषण गरेको छ । पवित्र मन्त्रको उच्चारणभित्रका तथाकथितहरूको नकाब उतारिएको भए पनि यस कथाले पाठकको मनलाई विदीर्ण पारिदिन्छ । प्रेमी गुमाएर विक्षिप्त बनेकी छोरीलाई अझै दु:खी बनाउन नचाहेकी आमाले बाबुको असली चरित्र लुकाइदिनु नै छोरीका लागि दुर्भाग्य बनेको छ । कथा विलक्षण शैलीमा समाप्त भए पनि एउटै व्यक्तिलाई दुईपटक अत्याचार गर्ने छुट दिनु यस कथाको कमजोर पक्ष अनुभव हुन्छ।

विमर्दमा पितृसत्ताभित्रको निरीहताको प्रस्तुति छ । यो नेपाली समाजका आमपुरुषको समस्यामा आधारित कथा हो । एउटा शिक्षित र समाजमा उच्चताभासले बाँचेको बाबु पात्र पत्नीको मृत्युपछि कति लाचारीमा जीवन गुजार्न बाध्य हुन्छ भन्ने विषयको कारुणिक चित्रण यसमा छ । परम्परालाई ढुंगाको अक्षर मान्ने बाबुको ६÷७ वर्षको छोरा निर्जलमा विस्तारै निर्जलाको अनुभूति आउन थालेपछि उसले यो कुरा अन्तर्वार्तामार्फत सार्वजनिक गरिदिन्छ ।

छोराको यो स्वीकारोक्तिलाई आफ्नो अभिमानमा चोट पुर्‍याएको ठान्दै बाबुले घरबाट निकाल्दा उसलाई जन्म नदिए पनि आमाले भन्दा कुनै कमी नगर्ने कान्छी आमाको वात्सल्यले उसलाई बाँधिराखेको सन्दर्भ निकै मार्मिक छ । बाबुको अवहेलनापछि अनेक संघर्ष गरी विदेश पलायन भएकी निर्जला विद्यावारिधि अध्ययनका सिलसिलामा भारतमा कार्यपत्र प्रस्तुत गर्न आएका बेला एक दिनका लागि घर आएकी छ र आमाको मृत्युले वैभवशाली बाबुको पतनको अवस्था देखेर भित्रभित्रै कुँढिएकी छ ।

नारीबिना पुरुषको जीवन रिक्त र शून्य मात्र नभएर भोको र नांगो पनि हुने यथार्थ कथाले समेटेको छ । घरबाहिरको बाघ आमा छँदा घरभित्र पनि बाघै थिए, जब आमा गइन्, घरभित्रका कामको मेलोमेसो थाहा नपाएका बाबुको पराश्रित जीवन कष्टकर हुँदै गयो । निर्जलाले बाबुको व्यवस्थापन गरिदिने प्रयास गरेकी भए पनि आफ्ना हात नचल्नेका दुर्दशा सुरु हुन कति दिन नलाग्ने सत्यलाई कथाले व्यक्त गरेको छ । वर्तमान पितृसत्तात्मक समाजको स्वरूपले तथाकथित मर्दपनभित्रको विकराल विमर्दतालाई देखाउन यो कथा सफल भएको छ ।

छैटौं कथा विवस्त्र रामायणले मिथकका माध्यमबाट वर्तमान समाजको नारीप्रतिको सोचमाथि व्यंग्य गरेको छ । समाख्यातासहितको आत्मकथात्मक शैलीको यस कथामा सहनशीलताका आधारमा नारी पुज्या मानिने पूर्वीय हिन्दू समाजको प्रयोजनहीन सोचमाथि कडा प्रहार गरिएको छ ।

आत्मसमीक्षात्मक तार्किक अभिव्यक्तिका साथ विगतलाई वर्तमानमा रिलबद्ध गरिएको यस कथामा मिथकलाई भाषिक विस्थापन क्षमताका आधारमा सफलतापूर्वक नयाँ मूल्यमा विश्लेषण गरिएको छ । विश्लेषकका रूपमा रामायणका नारी पात्रहरू स्वयंको उपस्थिति छ । मीनाक्षी र मैथिली कथाकारका विशिष्ट पात्र हुन्, तिनले कथाकारका युगचेतनालाई प्रकाशित गरेका छन् ।

‘सत्य’ तुलनात्मक रूपमा भिन्न विषयवस्तुमा उनिएको छ । शक्तिराष्ट्रहरूको चलखेलले अल्पविकसित राष्ट्रभित्र आउने समस्यालाई दिव्यदृष्टिजस्तो गरी आकलन गरिएको यस कथाले विश्वको नेपालप्रतिको आकर्षण केका लागि भन्नेबारे प्रश्न उठाएको छ । फेरिचेको केही घन्टाको यात्रामा आकस्मिक र रहस्यमय किसिमले भेटिएको एउटा जीर्ण विदेशी अधबैंसेका स्वैरस्मृतिजस्ता लाग्ने संवादले नेपालको भविष्यबारे सतर्क हुन प्रेरित गर्छ । यहाँ कथाकार अर्चना थापाको विश्वदृष्टि र अध्ययन तथा सूचनासँगको गहिरो लगावलाई अलका र पामर अर्नोल्डको संवादबाट प्रस्तुत गरिएको छ ।

‘सेतो बास्ना’ कथामा शिक्षित भएर पनि उपेक्षित नारीपात्रहरू रमिता र गौरिकाको भोगाइका केन्द्रीयतामा विद्रोह प्रस्तुत गरिएको छ । सहरिया परिवेशको सुखी देखिने जीवनभित्रका पीडाहरूले कथा मार्मिक बनेको छ । नेवारी संस्कृतिमा साना छोरीहरूलाई गुफा राख्ने परम्पराबाट तिनका बालमनोविज्ञान र कलिलो संवेदनामाथि पुग्ने गरेको चोट यस कथामा प्रस्तुत भएको छ ।

सेतो शब्द स्वच्छता र स्वतन्त्रताको प्रतीक हो भने बास्ना फूलको सौन्दर्य । गुफाकालीन समयदेखि मानसिक कुण्ठामा रहेकी गौरिकालाई बहिनीको मृत्युले झनै विक्षिप्त बनाएको छ । कथामा तुषार मल्लिका र प्रेमा शाह नारी चेतनाका संवाहक ऐतिहासिक पात्र हुन् । तिनको नौलो उपस्थिति निकै आकर्षक लाग्छ । प्रयोगपरक शैलीको यस कथाले लीला दर्शनभन्दा पनि न्यायिक परिचयको अनुभव गराएको छ ।

‘कठपुतला’का कथाहरू बहुचेतनामुखी छन् । सामान्य पाठकलाई कथा बुझ्न सामाजिक, सांस्कृतिक, मनोलैंगिक-जातीय र पर्यावरणीय समाजशास्त्रलाई बुझ्नु आवश्यक पर्छ, बौद्धिक पाठकले भने नयाँ चेतनाको तिख्खर स्वाद लिँदै जान्छ । यसका कथाहरूको विकास भनेकै अर्थका सम्भावनाहरूलाई झनझन खुला राख्दै जाने शैली हो । कथामा केही शब्दको नव निर्माण भएको छ र केहीले परम्परागत अर्थ छोडेका छन् । कठपुतला र जोइलाजस्ता केही शब्दले समाजमा प्रचलित रूढ पितृसत्ताका विपरीत भिन्न संरचनाको संकेत गरेको छ ।

कथाहरू जीवन र विज्ञान सन्दर्भित छन् तर प्रकृति गौण भएर पनि मुखर छ । विस्तृतताको पृष्ठभूमिमा मिथकीय पुनव्र्याख्याका पौराणिक आधारहरू छन् । स्वयं गतिशील हुँदाहुँदै सांस्कृतिक रूढताले स्थिर बन्न पुगेको नारी चेतनालाई नयाँ सम्भावनामा डोर्‍याउने यी कथाहरू आलोचनात्मक यथार्थवादी कथा हुन् । आख्यान पुष्टताका हिसाबले पनि यी स्वस्थ छन् ।

कथाकारको समाजलाई हेर्ने दृष्टि एकपक्षीय देखिँदैन । उनका दुई दृष्टिहरू समान किसिमले अघि बढिरहँदा एकातिर सम्म मैदान छ र अर्कोतिर निकै ठूला विभेदका खाडल परेका देखिन्छन् भने त्यहाँ रोकिएर खाडलको र मैदान बीचको होचाइ र अग्लाइमा देखिएका समस्याहरू केलाउनु उनका कथाका विशिष्ट प्रवृत्ति हुन् ।