किशोरीको गुनासो: ‘हामीलाई बुझ्दैनन्’
काठमाडौं गौरीघाटकी कल्पना गुरुङ (३९) बेलाबेलामा आफ्ना दुई सन्तानसँग आजित हुन्छिन् । कक्षा ९ र प्लस टु पढ्दै गरेका दुई छोराछोरीलाई सम्हाल्न कहिलेकाहीँ हम्मेहम्मे पर्छ उनलाई । भन्छिन्, ‘अहिलेका केटाकेटी पढ्नभन्दा घुम्न र फेसबुकमा बढी रमाउन खोज्छन् । कति गाली गर्नु ? ’ उनकी १५ वर्षीया छोरी करुणा सामाजिक सञ्जालमा अभ्यस्त भइसकेकी छिन् । करुणा भन्छिन्, ‘पढ्नुपर्छ भन्ने थाहा छ तर, मोबाइल धेरै चलाउन मन लाग्छ । पार्कमा घुम्न मनपर्छ ।’
खरीबोट बस्ने राजेश्वर खड्गी (५०) लाई परिवारमा भलाकुसारी कम हुन थालेकोमा चिन्ता छ । उनी भन्छन्, ‘युवाहरू प्रविधिमा पहुँच भएको राम्रो हो । तर मान्छेसँग बोल्दै नबोली एकोहोरो भएको नराम्रो ।’ उनकी १९ वर्षीया छोरी रुबी खड्गी कलेजपछि मोबाइल चलाउन मन लाग्ने बताउँछिन् । साथीहरू घुम्न जानु उनको अर्को सौख हो । उनी भन्छिन्, ‘कहिलेकाहीँ साथीहरूसँग च्याट हुँदा फेमलीसँग कुरा गरिरहेको छु भन्दा साथीहरू छक्क पर्छन् । फेमलीसँग के कुरा हुन्छ ? भन्दै उडाउँछन् ।’
माथिका दुई उदाहरणबाट समाजमा पुरानो पुस्ता र नयाँबीच खाडल गहिरिँदै छ भन्न सकिन्छ । गाउँघरतिर अहिले पनि एउटा भनाइ प्रचलित छ । त्यो हो, ‘जन्मिँदै तीन पात’ । त्यस्तै अर्को उखान छ, ‘आमाबुवाको मन छोराछोरीमाथि । छोराछोरीको मन ढुंगामुढामाथि ।’ उखान समाजसँग जोडिएको हुन्छ । यी उखानले समाजको चित्र प्रस्तुत गरिहेको हुन्छ ।
यी भनाइ र उखानटुक्का हिजो पनि समाजमा थिए । आज पनि छ र भोलि पनि हुनेछ । समाजशास्त्री रमेश पराजुली यो अहिलेको मात्रै समस्या नभएको बताउँछन् । भन्छन्, ‘यो प्रत्येक पुस्ताको समस्या हो । सधैंभरि यसैमा द्वन्द्व भइरहन्छ र यसैगरी समाज परिवर्तन हुने हो ।’
मनोविद् करुणा कुँवर किशोरकिशोरी अवस्थामा फरक विचार, फरक धारणाको विकास हुनुलाई स्वाभाविक मान्छिन् । भन्छिन्, ‘जस्तो खालको समय हुन्छ, त्यस्तै चेतनाको विकास हुन्छ । नयाँ समयलाई ‘ग्राप’ गर्न सक्नु नै नयाँ पुस्ताको गुण हो ।’ नयाँ पुस्ताले पुरानो मान्यताविरुद्ध विद्रोह गरेपछि मात्रै नयाँ विचार जन्मिने उनको धारणा छ ।
उनी पछिल्लो केही अनुसन्धानलाई उद्धृत गर्दै भन्छिन्, ‘अहिले प्रविधिसँगै बच्चाहरू हुर्किरहेका छन् । बालबालिकाको स्वाभाविक प्रक्रियाबाट हुने मस्तिष्क विकास हुन पाएको छैन । यसबारे गम्भीर हुन आवश्यक छ ।
पुस्तान्तरको प्रभावमा आजभोलि प्रविधि थपिएको छ । विश्लेषकहरू भन्छन्, ‘मानिसले जस्तो हतियार प्रयोग गर्छ त्यस्तै चेतनाको विकास हुन्छ ।’ आजको पुस्ता कम्प्युटरसँगै हुर्किएका छन् । संसारभरिका नयाँनयाँ सूचनाहरू क्षणभरमै लिन सक्छन् । तर, नयाँ र पुरानो पुस्ताबीच खाडल छ ।
खाडल प्रविधिले बनाएको छ । एउटा घरमा हलो प्रयोग गरेर चेतना निर्माण गरेका बाजे पुस्ता पनि हुन्छ । अर्को मेसिन र कलकारखानामा अभ्यस्त बाआमाको पुस्ता भन्न सकिन्छ । त्यसपछि सूचना प्रविधिको विकाससँगै हुर्किएको पछिल्लो नाति पुस्ता छ । जो सामाजिक सञ्जालमा जोडिएका छन् ।
बाजे पुस्ताले एक सातामा थाहा पाउने सूचना नाति पुस्ताले एक सेकेन्डमै पाउँछन् । यसले परिवारमा भलाकुसारी मिलिरहेको छैन । ‘अहिलेको नयाँ पुस्ताले सूचनाको लागि बाउबाजेको भर पर्नु पर्दैन । प्रविधिमार्फत तुरुन्तै सूचना प्राप्त गर्छन् । समाजशास्त्री पराजुली थप्छन्, तर, महत्वपूर्ण कुरा सबै सूचना ज्ञानमा परिणत हुँदैनन् । त्यहाँनिर अनुभव जन्यज्ञान चाहिन्छ । जुन युवाहरूसँग हुँदैन । अनुभवले मात्रै मानिसलाई परिपक्व बनाउँछ । अनुभव र सूचनाको बीचमा खाडल छ । त्यसकारण दुई पुस्ताबीच कुरा नमिलेको हो ।’
अधिकांश युवा रोजगारी तथा अध्ययनको सिलसिलामा देश बाहिर छन् । घरमा हुने युवाहरू कुरा सुन्न तयार छैनन् । अभिभावकले ज्ञानगुनका कुराभन्दा छोरीछोरीलाई बोरिङ भइरहेको छ ।
मनोविद् कुँवर प्रविधिको प्रयोगमा सही विधि नपाउने हो भने विकराल अवस्था आउँछ सक्ने बताउँछिन् । उनी सामाजिक प्रक्रिया नै कृत्रिम हुँदै गएको चिन्ता व्यक्त गर्छिन् । भन्छिन्, मानवीय अन्तत्र्रिmया हुन सकेको छैन । प्रविधिको सही ढंगले प्रयोग नगर्दा प्रविधि सम्बन्धमा पर्खालजस्तो भइरहेको छ ।’
पछिल्लो दुई दशकयता समाजमा भएको गुणात्मक हलचललाई केलाउनुपर्ने विज्ञहरू बताउँछन् । पछिल्लो दशकमा आएको राजनैतिक उथलपुथलले समाजका सम्बन्धहरू खल्बलाइदिएको छ । यसले पुस्तान्तरको प्रभाव बढेको देखिन्छ । समाजशास्त्री पराजुली सन् १९९० पछि धेरै निम्नमध्यम वर्ग, मध्यम वर्गमा रूपान्तरण भएकोले आफ्ना सन्तानलाई साँघुरो घेराबाट मुक्त गरिदिएको बताउँछन् । आफ्ना सन्तानलाई पुल्पुल्याउने, जे भनेको त्यही पूरा गरिदिने, यसले पनि परिवारमा अटेरीपन बढेको देख्छन्, उनी ।
संस्कृति हस्तान्तरण र रूपान्तरण हुन्छ । तर, समाजउपयोगी अनुभवजन्य ज्ञानहरू हस्तान्तरणको प्रक्रियामा प्रभावित भएका छन् । अधिकांश युवा रोजगारी तथा अध्ययनको सिलसिलामा देश बाहिर छन् । घरमा हुने युवाहरू कुरा सुन्न तयार छैनन् । अभिभावकले ज्ञानगुनका कुरा भन्दा छोरीछोरीलाई बोरिङ भइरहेको छ ।
यसको प्रभाव पछि गएर समाजप्रति गैरजिम्मेवार पुस्ता निर्माण हुने खतरा देख्छन् समाजशास्त्री पराजुली । उनी विश्वव्यापीकरणले ग्लामर पस्किरहेको देख्छन् । भन्छन्, ‘बजारले सामाजिक उत्तरदायित्व सिकाउँदैन । त्यो सिकाउने बाबुआमाले हो । तर, परिवारमा सम्बन्ध कमजोर भएपछि समस्या हुन्छ । त्यसले गैरजिम्मेवार पुस्ता निर्माण हुन्छ ।’ उनी दुई पुस्तालाई जोड्ने सम्बन्धको सेतु नै कमजोर भएको देख्छन् । भन्छन्, ‘त्यस्तै, निजी स्कुलले सामाजिक सम्बन्ध कमजोर बनाएको छ । बोडिङ स्कुलमा हुर्केका छोराछोरीहरूमा सामाजिक उत्तरदायित्व कम हुन्छ । किनकि उसँग अर्को वर्ग तथा समुदायको साथीसँग भेट नै हुँदैन ।’
शिक्षाविद् केदारभक्त माथेमा सुझाउँछन्, ‘गहिरो सोचाइ भएका मान्छेहरू विद्यालय, विश्वविद्यालयबाट आउनुपर्यो । त्यसका लागि सार्वजनिक शिक्षामा लगानी हुनुपर्छ । ट्याक्सी ड्राइभर, घरवाला, सुन साहु, शाखा अधिकृतलगायत सबैको छोरी एकै ठाउँमा पढ्ने खालको शिक्षा हो, सार्वजनिक शिक्षा । सम्पूर्ण समुदाय नै त्यहाँ छ ।’ उनी अहिले समुदाय भत्किँदै गरेको देख्छन् । अहिले समाजबाट कटेका नागरिकहरू उत्पादन भइरहेको बताउँछन् । सम्पूर्ण समुदाय भेटिने सार्वजनिक क्षेत्र भत्किँदै गरेकोमा उनी चिन्ता व्यक्त गर्छन् । मनोविद् कुँवर पनि सहरका बच्चाहरू समाजसँग कटेर घरभित्रै थुनिनु राम्रो नभएको बताउँछिन् । उनी सामाजीकरणको प्रक्रियामा प्रविधि हावी हुन नहुने तर्क गर्छिन्।
यसले बेमतलवी पुस्ता निर्माण गर्ने र समाजमा अपराधीकरण बढाउने विज्ञहरूको धारणा छ । महानगरीय प्रहरी कार्यालय, रानीपोखरीको २०७३÷०७४ को तथ्यांकअनुसार काठमाडौं जिल्लामा मात्रै १६ वर्षमुनिका व्यक्तिबाट एक सय २१ वटा अपराधका घटना भए । त्यस्तै १६ देखि २५ वर्षका उमेरसमूहबाट दुई हजार एक सय ४७ वटा घटना भएको तथ्यांकमा उल्लेख छ । समाजशास्त्री पराजुली भन्छन्, ‘अहिले प्रविधिका कारण साइबर क्राइमजस्ता अपराधहरू भएका छन्।’
प्रौढ तथा वृद्ध पुस्ताको गल्ती के हो ? उनीहरू ‘गनगने पुस्ता’ मात्रै हुन् या समाजको गति बुझ्न नसकेका कारण युवाहरूबीचको सम्बन्ध टुटेको हो ? यसबारे गहन छलफल हुनुपर्ने देखिन्छ । अघिल्लो पुस्ता आफ्ना सन्तानलाई सहर अथवा विदेश पढ्न, कमाउन जाऊन्, घरमै नबसून् पनि भन्छन् । तर, छोरीछोरीले सम्झेनन् पनि भन्छन् । समाजशास्त्री पराजुली भौतिक दूरीको क्षतिपूर्ति सामाजिक सञ्जालले जोड्न नसक्ने बताउँछन् ।
सामाजिक मूल्य मान्यताहरूमा फरकपन आउँदैछ । समाज पहिलेको जस्तो छैन । समाजशास्त्री चैतन्य मि श्र पछिल्लो दुई दशकयता समाजका सम्पूर्ण सम्बन्धहरू खल्बलिएको बताउँछन् । सम्बन्ध खल्बलिनुलाई नकारात्मक नै भन्न नमिल्ने पराजुली बताउँछन् । तर, युवा पुस्ता बेमतलवी हुँदै जाने राज्यले कुनै संयन्त्र नबनाउने हो भने अघिल्लो पुस्तामा निराशा छाउने देख्छन् उनी । भन्छन्, ‘मन बहलाउने ठाउँ नहुँदा डिप्रेसनको सिकार हुने र भजन मार्ग अपनाउने बढ्न सक्छन् ।’