गोर्खाल्यान्डका भिडियो कवि

चराको धुनसँगै एउटा डरलाग्दो आवाज तपाईंको कानसम्म आइपुग्छ (कृपया ! कवितालाई ‘पज’ नगर्नुहोला) । हरियो जंगलमा कुइरो मडारिएको दृश्यले तपाईंको मन बहकाउन सक्छ । तत्कालै एउटा अस्तव्यस्त मान्छे क्याफेमा चुरोटको लामो सर्को तानिरहेको देखिन्छ । उता जंगलसँग खेलिरहेको तुवाँलो र यता मान्छेसँग खेलिरहेको धुवाँ दुवै आकर्षक छ । त्यसपछि पुनियानी ‘सुनमाया’को कहिल्यै नसुनिएको कथा सुनाउन थाल्छन् । भिडियोमा दृश्य, शब्द र आवाज यसरी मिसिएर अघि बढ्छ, तपाईं पूरै भिडियो नहेरी छोड्नै सक्नुहुन्न ।

भिडियो हेर्दै गर्दा कुनै चर्चित सर्टमुभी हेरेझैं लाग्छ । दृश्यहरू छिटोछिटो परिवर्तन हुन्छन् । बग्दै गरेको टिस्टा, क्यानभासमा पोखिएको रङ, चियाबगान र चिया पकाउँदै गरेकी महिला, सबैले तपाईंलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ । आन्दोलनलाई संकेत गर्न कविताभरि विभिन्न बिम्बको लयात्मक प्रयोग गरिएको छ । अन्धकार र उज्यालोको ‘कम्बिनेसन’मा रमाउँदा-रमाउँदै भिडियो सकिन्छ । ग्राफिक्स, एनिमेसन, साउन्ड इफेक्टले कवितालाई निकै प्रभावशाली बनाएको छ ।

‘...दिशाहारा छु लागिबस्छ टिस्टा आफैंलाई पनि ।
ठीक एत्तिखेर सरकारी बाँध बाँधिएको टिस्टाले
आदिम नदीबाट आधुनिक पोखरीको अवतार लिएको छ ।
र, ठीक एतिखेर नै यूएसजी रिपोर्टले खुसुक्क भनिदिएको थियो
‘सुनमायाको पाहाडी गर्भमा चे ग्वेभाराको खनाति छ’ ।
रिपोर्ट हराएको रात पहाडवासीको आँखा छलेर
कसले गर्भ तुहाउन लग्यो फकाएर सुनमायालाई
कलकत्ताको सरकारी अस्पताल ?
त्यतिखेर चिउरा बुकाउँदै जंगलमा आरन लगाउँदै थियो होला मनबहादुर...’
युट्युबमा भ्युअर्सको उकालो चढ्दै गरेको कवि राजा पुनियानीको भिडियो-कविता ‘भ्रमपाहाड’ नयाँ मल्टिमिडिया पोयट्री हो ।

६ मिनेट ४३ सेकेन्ड लामो यो भिडियो-कविताले साहित्यिक भाषामा विद्रोहको चेत ल्याउँछ । सँगै नेतृत्वको प्रवृत्तिमाथि प्रश्न चिन्ह पनि उठाउँछ । कविता गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनको ‘ओभरभ्यु’ भएको बताउँछन् पुनियानी । गोर्खाल्यान्ड आन्दोलको ‘आफ्टरसक’ले बेलाबेला भारतलाई तरंगित पारिदिन्छ । कवितामा त्यही तरंगलाई ‘क्याच’ गरेका छन् राजाले ।

गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनको चरित्र कविताको ‘इपिसेन्टर’ हो । बिम्बात्मक रूपमा उनले नेतृत्वलाई तिखो बाण प्रहार गरेका छन् । हरेक आन्दोलनमा जनताका सपना जोडिएका हुन्छन् । सपनामाथि कुठाराघात गर्नेले बुझ्नुपर्ने हो- मान्छेको चरित्र चुपचाप बस्नु होइन ।

गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनको चरित्र कविताको ‘इपिसेन्टर’ हो । बिम्बात्मक रूपमा राजाले नेतृत्वलाई तिखो बाण प्रहार गरेका छन् ।  

सहिदको रगतमाथि टेकेर नेतृत्वले गरेको बेइमानीलाई पुनियानी कटाक्ष गर्छन् । सुवास घिसिङ हुन् या विमल गुरुङ वा हुन् विनय तामाङ । यी सबैले जनताप्रति घात गरेको बताउँछन्, राजा । सर्वसाधारण जनताको सपनालाई नेतृत्वले ‘बेबकुफी’ कथा सम्झेर वर्षौंसम्म गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनको हल्लामात्र चलाइरहे । आन्दोलन नानीहरूको ‘घरघर खेल’जस्तो बनाइएको उनको आरोप छ । भन्छन्, ‘नेतृत्वको बिकुवा चरित्रले जनतामाथि घात भयो ।’

कवितामा पुनियानीले भुइँमान्छेमाथि बोलेका छन् । सपना बोकेर आन्दोलनमा हिँड्नेलाई नेतृत्वले आधा-बाटोमै अधकल्चो बनाएको गुनासो छ उनको । नेतृत्वले धोका दिँदैमा सपना मर्दैन, बरु यो खरानीभित्रको भुङ्ग्रोजस्तै हो । झिल्को त हुन्छ नै । जनताका पीडामा स्वार्थको राजनीति गर्नेहरू तारो बनेका छन्, पुनियानीको नजरमा । ‘आफ्नै आमालाई बन्दुक तेस्र्याएर छोराहरू कुन समाजको परिकल्पना गर्दैछन्, बुझ्न गाह्रो छ’, पुनियानी भन्छन्, ‘गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनमाथि नेतृत्वले बारम्बार गद्दारी गर्‍यो ।’

कवितामा उनले नयाँ प्रयोग गरे । उसो त बेलाबेलामा यस्ता प्रयोग गरी नै रहन्छन् उनी । यसपटक कलात्मक कविता-भिडियो बनाएर उनले धेरैको ध्यान खिचे । भिडियोमा एउटै कविता फरकफरक ‘टोन’मा सुन्न सकिन्छ । शब्द र भावअनुसार वाचनशैली बदलेका छन् । यो उनको विशेष क्षमता हो । कविताको शैली, आवाज, शब्दअनुसार दृश्यहरू परिवर्तन हँदै जान्छन् । सायद, कविताको सुन्दरता यसैमा छ ।

‘अर्काे लस्कर’ कविता संग्रहका लेखक पुनियानीको ‘मल्टिमिडिया पोइट्री’को पहिलो भाग हो- भ्रमपाहाड । अहिले उनी दोस्रो भागमा काम गरिरहेका छन् । भाग-२ ‘इन्काउन्टर’ डिसेम्बरमा रिलिज हुँदैछ । उनलाई साउन्ड डिजाइनमा समीर शर्माले सघाएका छन् । कवितालाई यस रूपमा प्रस्तुत गर्ने शैलीचाहिँ पल्लवको हो ।

कवि पुनियानीलाई टेक्नोलोजीको जमानामा युट्युबले आकर्षित गर्‍यो । पुस्तकका पानामा भन्दा इन्टरनेटमा समय बिताउने जमात बढ्दै जाँदा उनले पनि यसैलाई प्रभावकारी देखे । हुन त यसका ‘च्यालेन्जिङ’लाई पनि उनले राम्रैसँग अनुमान गरेका हुन् । अडियो, भिजुअलको इफेक्टले कविताको पाठ संकटमा पर्ने हो कि भन्ने पनि उनलाई लागेको थियो । अरू पनि जोखिम छन् । पुनियानी भन्छन्, ‘कविता पपुलारिजमको थोक बन्न सक्छ । यो कवि र कविताप्रति आत्मघात हो ।’ तर, मल्टिमिडिया पोइट्रीको पहिलो एपिसोडबाटै राम्रै चर्चा बटुलिसकेका छन् उनले ।

उनी हरेक मान्छेसम्म आफ्नो कविता पुर्‍याउन राजनीति गरिरहेका छन् । एउटा ट्रेडिसनबाट अलग भएर नयाँ बाटो समात्नु एक प्रकारको राजनीति हो । त्यसो भए पुनियानी राजनीतिज्ञ हुन् ? त्यो उनैले विचार गरुन् । बस्, उनी कवितामार्फत नेतृत्वसँग आक्रोश पोखिरहेका छन् ।
कविता सुन्दै जाँदा (हेर्दै जाँदा) कहिलेकाहीँ पुनियानी निकै आक्रामक देखिन्छन् । दुई फरक स्वरूपमा देखा पर्ने उनी एकातिर पेन्टिङ गर्न मस्त छन् भने अर्कोतिर आन्दोलनको चरित्र उतार्न । उनी कतै पेन्टिङमा आन्दोलनलाई त उतार्दै छैनन् ?

राजा १२ जुलाई १९७७ का दिन भारतको सिलिगुरीमा जन्मिए । उनका बा-आमा सिलगडीको तराईमा थिए । पुनियानीका बाजेबोजु ‘लाटपञ्जर’ बस्थे- सिलगडीबाट ५० किमि टाढा । पुनियानीलाई पाँच वर्षमै बा-आमाले बाजेबोजुसँग राखिदिए । स्कुल बिदा भएको बेला कहिलेकाहीँ उनी बा-आमा भेट्न सिलगडी आउँथे । उनको बाल्यकाल लाटपञ्जरको माटोमा लडिबुडी गर्दै बित्यो । ठूलो हुँदै गएपछि बाजेको लाइब्रेरीका किताबमा ध्यान जान थाल्यो । स्कुलबाहेकको समय उनी किताबको पाना पल्टाएरै बिताउँथे । ‘कमिक्स’, ‘सर्वोत्तम’, ‘रिडर्स डाइजेस्ट’, ‘कादम्बिनी’जस्ता चल्तीका पत्रपत्रिका पढ्दा उनलाई रमाइलो लाग्न थाल्यो ।

सिलगडी झरेपछि ‘सिलगडी कलेज’मा विज्ञान पढ्न थाले । कलेजमा ठूलो पुस्तकालय थियो- बाजेको पुस्तकालयमा भन्दा धेरै किताब । उनको पुस्तक-प्रेम बढ्दै गयो । त्यसपछि, बिस्तारै लेखनतिर ध्यान जान थाल्यो । पढाइ र लेखनले उनलाई आत्मविश्वासी र साहसी बनाउँदै लग्यो ।
कवितातिर किन लागेँ भन्नेचाहिँ उनी आफैं जान्दैनन् । भन्छन्, ‘कविताले मलाई किन तान्यो, अहिलेसम्म उत्तर भेट्टाएको छैन ।’ कवितामा आत्मप्रकाश धेरै हुने भएकाले पनि यतातिर झुकाव गयो कि भन्ने सोच्छन् ।

मल्टिमिडिया पोइट्रीमाथि लेख्दै गर्दा यसको दोस्रो भागको प्रोमो युट्युबमा आइसकेको छ । उनी गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनको समग्र चरित्रलाई कवितामा प्रस्तुत गरिरहेका छन् ।