कवि त्रयोदशको आरोहण
म जहिले पनि विचार गर्छु- संयुक्तको बल शक्तिशाली हुन्छ । काँधहरू मिले भने ठूल्ठूला काठका सत्तरी जुरुक्कै उचालिन्छ । होस्टेमा हैंसे गरेर विशाल पत्थर खुरुक्कै घचेटिन्छन् । म सोच्थँे— साहित्यको कुनै एउटा विधालाई संयुक्त कलमले लेख्यो भने कस्तो होला ? कसरी भिन्न मानिसका विशृंखलित भाव एकीकृत बनेर प्रस्फुटन होला ? एकजना सर्जकबाट त राम्रा कृति तयार हुन्छन् भने संयुक्त कृतिको स्तर कस्तो होला ?
मेरो दिमागमा यस्ता विचार कुल्मुलाएको तीनचार वर्ष अघिदेखि नै हो । यसका लागि कुन विधा समेट्नु उचित हो ? कसरी आरम्भ र समापनसम्मको यात्रा सम्भव हुन्छ ? मनले मनमनै पक्का गर्यो— विधा छनोट गर्दा उपन्यासमा या महाकाव्य नै उचित हुन्छ । साथीसँगको विचार, विमर्श र मन्थनपछि संयुक्त विधा छान्दा महाकाव्य नै उचित हुने राय प्राप्त भए।
यही उद्देश्यका लागि तीन वर्षअघि एउटा मोर्चा गठन भएर काम आरम्भ गरियो पनि तर बीचैमा विचार र उद्देश्यका तगारा तेर्सिन आए । आपसमा हठधर्मी विचार प्रकट हुन थाले । विचार बाझेपछि अभियानलाई गन्तव्यमा पुर्याउन सकिन्न नै । त्यो प्रयास विफल भयो । त्यसैलाई हामीले पाठको रूपमा लियौं ।
यसबाट ज्ञान हासिल गरेका हामी छजना कवि क्रमश: प्रा. गोपीकृष्ण शर्मा, ठाकुर शर्मा भण्डारी, डा. लेखप्रसाद निरौला, नारायणप्रसाद पोखरेल, नारायण निराशी र मैले फेरि नयाँ मोर्चा तयार गर्ने निधो गर्यौं । यिनै प्रसंगमा विस्तारित कथा-अंशमा सर्ग लेखकका स्थानमा प्रा. राजेन्द्र सुवेदी, रमेश शुभेच्छु, डा. रामप्रसाद ज्ञवाली, डा. देवी नेपाल, श्रीहरि फुयाल, डा. जीवन अधिकारी, प्रकाश चापागाईंलाई हामीले आह्वान गर्यौं । उहाँहरूले सहर्ष यात्रामा साथ दिनुभयो । त्योभन्दा पहिले नेपालीपन, नेपाली समाजको जीवनसँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने घटना, समसामयिक विषय, त्यसको आधारभूमि महाकाव्यको केन्द्रीय कथ्यमा जोड्न र सशक्त घटना र क्षेत्रको निरूपण गर्न जरुरी देखियो ।
अब हामीले निक्र्योल गर्यौं— यस्तो प्राकृतिक विपत्तिको घटना जसले १९९० पछि २०७२ सालमा आएर आफ्नो रौद्र रूप देखायो । त्यो थियो २०७२ वैशाख १२ गते गएको महाभूकम्प । यसको केन्द्र थियो गोर्खाको बारपाक क्षेत्र । गोर्खाकै उत्तरपूर्वमा रहेको मसेल गाउँ । यसैलाई आधार मानेर हामीले एउटा कथा बनायौं । कथाभित्र उपकथा जोड्यौं । नेपाल नामले मात्र विश्वका धेरै मुलुकले हामीलाई नचिन्न सक्छन् तर गोर्खा नामलाई सायदै कसैले भुल्न सक्छ । नेपालको पहिचानलगत्तै विम्बित हुने नाम नै गोर्खा, लुम्बिनी र सगरमाथा हुन् । यिनै आधार र घटना परिघटनाका कारणले यो महाकाव्यको केन्द्रीय कथ्य हामीलाई गोर्खा नै बनाउन उचित लाग्यो ।
हरेक मानिस युगौंयुगदेखि पर्याय, विम्ब र प्रतीक बनेर चिनिएको हुन्छ । त्यसैमा बाँचेको हुन्छ । यस्तै अस्तित्व चिनाउन हाम्रो प्रकृति, पूर्वजका गाथाले बनाएका विम्बहरूमा गाँसिँदै आएपछि मात्रै वर्तमानको परिचय बनेको हुन्छ । नेपाली भनिनका लागि प्रथमत: नेपाल हुनु पर्यो । नेपाल चिनाउन सगरमाथा बुद्ध, वीर गोर्खाको इतिहास विम्ब बनेर आउनुपर्यो । यिनै विम्बको समष्टिमा मात्र नेपाली भनेर चिनिन्छ । नेपालीको अस्तित्व कायम भएपछि भाषा, संस्कृतिसँग सम्बन्धित जातजाति, धर्म वर्ण, लिंग, बहुल मान्यतामा विस्तिर्ण भई सबैको एकाकर अस्तित्वले नै नेपाली भन्ने परिचय दिने भयो ।
छन्दमा लेखिएको महाकाव्य पढ्ने पाठकको जमात ठूलो छैन । त्यो लगानी भोलि गएर उठ्ला नउठ्ला, लगानीकर्तालाई धुकचुक नै हुन्छ । तथापि शिखा बुक्सले यो काव्यले बोकेको ऐतिहासिक महत्वलाई बुझेर यसको पूरै दायित्व उठाइदियो ।
महाकाव्यका हाम्रै प्राचीन पूर्वीय मान्यताका सिद्धान्त र सीमा छन् । त्यसको ज्ञान हामी तेह्रैजना कविलाई छ पनि । किनभने हामीमध्ये धेरैले यसअघि नै महाकाव्य लेखन र प्रकाशन गरिसकेका छौं । हामी सबै नै छन्द र भाषा व्याकरणमा सचेत छौं । हामीलाई थाहा छ, महाकाव्यलाई उचाइ दिन विषयको व्याप्ति अनिवार्य मानिन्छ ।
जीवन र जगत्का सूक्ष्मतम पक्षलाई समेटेर विभिन्न रस र अलंकारयुक्त भाषा, वाक्य वाक्यांशले चमत्कारी अर्थ सम्प्रेषण गर्नु महाकाव्यका अपरिहार्य सामग्री मानिन्छन् । कथाको बुनोट र नायकत्व लिने पात्रका गुण, लक्षण र योग्यता पनि निर्धारित छन् । साहित्य लेखिएपछि सिद्धान्त बनेका हुन् । सिद्धान्त बनेर साहित्य लेखिएका होइनन् । यो महाकाव्यमा पनि केही आधार पूर्वीय भूमिको लिएर समसामयिकतामा बढी जोड दिने नीति अवलम्बन गर्ने विषयमा हामी सबैको मत मिल्यो ।
काव्य सिद्धान्तभित्रका अनेकौं लक्षण जान्दाजान्दै पनि त्यसलाई वर्तमान समय र सामाजिक मान्यतालाई हुबहु त्यही साँचोमा काव्यलाई ढाल्न सकिन्न । प्रश्न उठ्नसक्छ, यसलाई महाकाव्य नै किन बनायौ त ? आख्यान लेखेको भए पनि हुन्थ्यो नि । यसभित्र दुईचार कुरा मननीय छन् । पहिलो त छन्द परम्परा हाम्रो ज्यादै पुरानो परम्परा हो । यो संगीतमय, गीत्यात्मक र रसात्मक हुन्छ । यो परम्परा दक्षिणपूर्वी एसियाकै सभ्यतासँग गाँसिएको संस्कृति हो ।
यो परम्परा भारतले पनि जोगाउन सकेन तर नेपालमा बचेको र मौलाएको छ । यो सानो गर्वको कुरा होइन । जापान आदि देशले जोसँग बचेका ८÷१० वटा छन्दलाई हाम्रो प्राचीन संस्कृति भनेर आफ्ना परिचय विश्वसामु दिइरहेका छन् । हामी नेपालीले अन्य देशसँग किन लज्जित हुनुपर्ने जोसँग अनेक छन्द र लोकछन्दहरू सुरक्षित छन् । हामीले छन्द र लोकलय परम्परालाई अविछिन्न किन गर्दै नजाने ? यस्तै कारणले पनि यो विधा उठाउने हामीहरूको सहमति भयो ।
हाम्रो सर्गगत लेखन सुरु भयो । छन्दमै तोकिएको कथासीमाभित्र सर्ग लेख्नुपर्ने, छन्द र व्याकरणगत मानक भाषामा काव्य लेख्नुपर्ने, काव्यवाणी दिँदै समुचित र लौकिक बोध्य भाषामा काव्य लेख्नु चानचुने चुनौती होइन भन्ने म ठान्दछु । तथापि हामीले यो परीक्षा दिएका छौं ।
यो काव्यमा विनाशबाट निर्माणतिरको यात्रा छ । अन्धकारबाट उज्यालोतिर, मृत्युबाट जीवनतिर, आफ्नो र लोकको कल्याणतिर यात्रा अघि बढेको छ । ठूलो समूह साथ यदि हामी कुनै यात्रा गर्दैछौं भने साथीको अवस्था, विचार, धारणजन्य मनोविज्ञान बुझ्नैपर्छ । कसैको विचार फाट्न गयो भने, सिद्धान्त बाझ्न गयो भने त्यो यात्रा सुखद हुँदैन । यस्तै कारणले हाम्रो सुरुको मोर्चा बिथोलिएको थियो । यो काव्य लेखनभर हामीलाई त्यो घटनाले पाठ सिकायो । तेह्रजनाका तिनै इतर योग्यता र ल्याकतका कारण यो काव्य लेखन पूरा भयो । हाम्रो सिद्धान्त रह्यो, ‘आफू भलो त जगत् भलो ।’
हामी सबैले आफू भलोको मार्गलाई अनुसरण गर्यौं । हाँसीखुसी यात्राको गन्तव्यतिर लाग्यौं ।
यो महाकाव्यमा बुनिएको कथाले देशको, श्रमको, साझा भावनाको र तिनै विम्बका गीत गाउँछ । मानवीय संवेदनासँग गाँसिएको कथा हुनाले यसले गोर्खा घुमाउँछ । बहादुर गोर्खाको परिचय, युद्धविभीषिकाको परिणाम र परिणति बेकार हुन्छ भन्ने सन्देश बर्मा युद्धको निरर्थकताले गराइरहँदा हामीले हाम्रो वीरतालाई आफ्नो पौरखमा बदल्न नसकी अरूका पुतली, गोटी बन्यौं कि भन्ने ग्लानि उत्पन्न गराउँछ । हामी सबैको भावना र विचारले खेल्न पाउने गरी यति ठूलो आँगन तयार गरेका हौं ।
यो महाकाव्य हाल नेपालमा स्थापित कविका कलमले लेखिएको र नवीनतम प्रयोग पनि हो । यो २० सर्गमा विस्तारित छ । यसमा २० वटा छन्द नै प्रयोग गरिएका छन् । प्रा.डा. वासुदेव त्रिपाठी तथा प्रा. घनश्याम कँडेलको सम्मति यसमा समावेश गरिएको छ । यसको सफलता असफलता भन्ने कुरा समयको कसीमा घोटिँदै पाठकवृन्दमा सम्प्रेषित हुँदै आउनेछ भन्ने कुरामा हामी आशावादी छौं ।
छन्दमा लेखिएको महाकाव्य पढ्ने पाठकको जमात ठूलो छैन । त्यो लगानी भोलि गएर उठ्ला नउठ्ला लगानीकर्तालाई धुकचुक नै हुन्छ । तथापि शिखा बुक्सले यो काव्यले बोकेको ऐतिहासिक महत्वलाई बुझेर यसको पूरै दायित्व उठाइदियो ।
१३ कविको संयुक्त महाकाव्य ‘आरोहण’ सार्वजनिक
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
