अस्वीकृत जमातका कविताराम

मृतक व्यक्तिका बारे केही लेख्दा उसलाई पुनर्जीवित तुल्याउनुसरह हुन्छ । धेरै अग्रज, समकालीन र परावर्ती साथीका बारे लेखिसकेँ मैले— संस्मरण, कविता र कथाहरूमा पनि । कैयौं परिचित मित्र मेरा कथाहरूमा, कविताहरूमा नायकका रूपमा, पात्रका रूपमा पुनर्जीवित भएका पनि छन् । आज यसरी मेरा अनन्य मित्र, अस्वीकृत जमात आन्दोलनका सहयात्री, विचारक कविताराम श्रेष्ठका बारेमा लेख्नुपर्ला भन्ने मैले कहिल्यै विगतमा सोचेको थिइनँ । आज मेरा दुवै आँखा आँसुले भिजेका छन् र शब्दहरूसमेत त्यही आँसुले निथ्रुक्क छन् ।

उनलाई सम्झँदा मलाई २०५५ सालतिरको त्यो वसन्तपुरको ढल्न लागेको घरमा भाडामा बसिरहेको समयको सम्झना हुन्छ । ओखलढुंगामा जन्मेका रामबहादुर श्रेष्ठ धरान बसाइँ सरेर दोलखा हुँदै हामी (परशु दाइ र म)लाई खोज्दै त्यहाँ अनायास आइपुगेका थिए । आफ्नी डल्लीडल्ली गोरी पत्नी चन्द्रा र तोते बोली बोल्न थालेकी छोरीका साथ राजधानीमा संघर्षका रूपमा लड्न पाखुरा सुर्केर उनी आइपुगेका थिए । उनका काका सूर्यलालले सायद उनलाई हाम्रो डेराका बारे बताइदिएका थिए ।

किनभने सूर्यलाल र परशु दाइ दुवै पूर्वपरिचित जागिरे पनि । मेरै समवयस्क, रातो वर्णको, मभन्दा अलि अग्लो र मोटो रामबहादुर श्रेष्ठ कवितारामका रूपमा मेराअगाडि थिए । धरानमा रहँदा एकजना दलित महिलासँग प्रेम भएर त्यताबाट उनलाई एउटी कन्या प्राप्ति भएको रहेछ । धरानका परिचित सम्पूर्ण नेवारहरूले दोस्रो विवाह, त्यो पनि दलित भनेर उनलाई टिक्न नदिएपछि उनी शिक्षकका रूपमा त्यहाँबाट केटाकेटीमै विवाह भएकी पत्नीलाई लिएर दोलखाको स्कुलमा पढाउन थालेछन् ।

प्रधानाध्यापकसँग निकै विवाद भएकाले त्यहाँबाट उनी काठमाडौं छिरेका थिए— जे त होला भनेर । म राति सरस्वती कलेजमा बीए पढ्दै गरेको, उनी पनि आईए धरानबाट उत्तीर्ण गरेर आएका । तर, उनी मसँग कलेज कहिल्यै गएनन् । मैले पनि जानै छाडेर पछि प्राइभेट जाँच दिएँ । दुवै बेकार । उनले भने, ‘मेरा केही नातेदार दिनभर तास (किट्टी, म्यारेज) खेलेर बस्छन्, जसले जित्छ उसैसँग जितौरी मागेर बेलुका दाल, चामल र नुन लिएर आउँछु ।

यसैबाट घर खर्च चलेको छ ।’ उनले भोक मार्ने एउटा अचुक जुक्ति पनि सिकाए— आधा ग्लासजति नुन पोको पारेर गोजीमा राख्ने, दिउँसो भोक लाग्यो भने एक फाँको नुन र दुई ग्लास पानी पिइहाल्ने, भोक मर्छ । म दिनभरि उनकै ‘टिप्स’मा सहरतिर बरालिन थालेँ । उनी पनि दिनभर पछिसम्म ‘मन्त्र’ पत्रिकाका लागि विज्ञापन उठाउँदा मसँगै त्यसरी नै नुन बोकेर संस्थान र मन्त्रालयहरू चहार्न थाले ।

एक दिन पशुपति देउपाटनका कवि वासु शशीले हामी दुवैलाई घरमै बोलाए । हामी त्यहाँ गयौं । त्यहाँ भुखी पिँढी कलकत्ताका सुविमल वसाक, मलयराम चौधरी, अनिल करंजईहरू आएका रहेछन् । उनीहरू लवाइमा जोगीजस्ता गाँजा खाइरहने तर औधि विरोधी । अमेरिकामा त्यस बेला चलेको बिट र हिप्पीहरूबाट प्रभावित । एलेन गिन्सबर्ग र ज्याक केरुआक, लरेन्स फर्लिंघेट्टी उनीहरूका आदर्श।

कवितारामले भोक मार्ने एउटा अचुक जुक्ति सिकाए— आधा ग्लास जति नून पोको पारेर गोजीमा राख्ने, दिउँसो भोक लाग्यो भने एक फाँको नुन र दुई ग्लास पानी पिइहाल्ने, भोक मर्छ । म दिनभरि उनकै ‘टिप्स’मा सहरतिर बरालिन थालेँ ।

त्यस बेला देउपाटनमा वासु शशीको बार्दलीमा बसेर उनीहरूको एउटा मात्र कुरा मेरो अन्तस्करणमा अचेतन मनभित्र घुस्यो— सत्य लेख्न सक्तैनौ भने किन लेख्ने ? किन कविता र कथा लेखेर समाजलाई भुल्याइरहने ? भाँच कलम, च्यातिदेऊ कागज, जीरामरीच पसल खोल ।’ मलाई यो कुरा घत लाग्यो, कवितालाई पनि लागेछ । हामी फर्कंदा अलि अर्कै भइसकेछौं । त्यही बेला भारतीय पुस्तकालयमा हामीले प्रिन्स क्रोबाट किनेको ‘द क्वेसन अफ ब्रेड’ नामक पुस्तकको हिन्दी अनुवाद ‘रोटीका सवाल’ पनि भेट्यौं, पढ्यौं र अस्वीकृत जमातको बीजारोपण गर्‍यौं— २०२६ सालमा ।

उनी साम्यवादी विचारधाराबाट निकै प्रभावित हुँदै गए र ट्राटस्कीका विचार र अराजकतावादबाट धेरै प्रभावित भए । असली अन्तिम साम्यवादमा पुलिस, प्रशासन र न्यायालय केही पनि चाहिँदैन भन्ने कुरामा विश्वस्त । म भने ‘पावर करप्ट्स, एब्सलुट पावर करप्ट्स एब्सलुट्ली’ भन्ने क्रोपाटकिनको विचारको धेरै नजिक— शक्तिले भ्रष्टाचार निम्त्याउँछ र अत्यधिक शक्तिले अत्यधिक भ्रष्टाचार । त्यसको उदाहरण पछिल्लो समयमा चाउचेस्कु नै थिए । ब्रेख्तका धेरै लेखन उनीबाटै प्रभावित छन्।
अस्वीकृत जमातको प्रारम्भमा तीन कुरामा हाम्रो सहमति रह्यो-

१. आजसम्मका सम्पूर्ण महाकाव्य, काव्य र साहित्य केवल राजा, महाराजाहरूको बारेमा मात्र लेखिएकाले अब साधारण व्यक्तिको बारेमा मात्र साहित्य लेख्ने । चोर, डाँका, हेपिएका गरिब, दलित हाम्रा पात्र हुने ।

२. स्वभाववाद : अराजक स्वभाववादको वकालत गर्दै जाने । पानीजसरी स्वाभाविक जीवनको स्तुति गाउने । जीवनलाई जीवनकै स्वभावमा छाड्नुपर्ने । जीवनको स्वभाव के हो भन्ने विषयमा निरन्तर लेखिरहने । कवितारामको ‘स्वभाववाद’मा विशेष जोड रहिरह्यो ।

३. यौनका बारे समाजमा व्याप्त भ्रान्तिहरूको विरोध गर्ने । यौन जीवनको प्राकृतिक स्वभाव भएकाले सम्भ्रान्त महिलाभन्दा वेश्याहरू हाम्रा लागि मान्य हुने उनीहरूको इज्जत गर्ने ।

तत्काल नेपाल भूषण न्यौपानेले हामीलाई ‘संजीविनी’ नामक पत्रिका दिए र त्यसैमा कविताराम अतिथि सम्पादक बनेपछि हाम्रा सबै कुरा त्यसमा छाप्ने भयौं । घोषणापत्र भनेर मैले विविध अराजक कुराहरू लेखेँ । मलाई त्यसै बेला भोजपुर फर्कनु परेकाले म उतै लागेँ । काठमाडौंमा कविताराम ‘अस्वीकृत जमात’ भन्दै कुर्लन थालेको कुरा भोजपुरमा मैले सुनेँ । बीएको परीक्षाफल प्रकाशित भएपछि म काठमाडौं फर्कें— राम्रो अंकले झन्डै प्रथम श्रेणी आएको रहेछ मेरो ।

त्यही बेला समालोचक कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान उनको कुराकानीबाट निकै प्रभावित भएछन् र उनलाई ‘कहीँ-कतै कविताराम भनेको आजका जीवित सुकरात हुन्’ भनेर पनि लेखेछन् । अब उनलाई के चाहियो ? जताततै उनले भनेको ठाउँमा नुन बोक्दै, पानी पिउँदै भाषण दिन थाल्यौं हामीले । मानिसहरूमा निकै जिज्ञासा थियो, त्यस बेला हाम्रा कुराहरू ध्यान दिएर सुन्थे । त्यही जोशको प्रतिफल हो- बुट पालिस अभियान ।

अधिकृतमा सफल भएर पहाड, मधेसतिर जागिरे जीवनमा होमिएँ म । उनीसँग सम्पर्क टुटेजस्तै भए पनि भेट हुँदै नभएको भने होइन । धेरैपछि चन्द्रा भाउजूसँग भेट भयो । उनले भनिन्, ‘तपाईंको साथी कविताराम मलाई छाडेर दुईतीनवटा छोराछोरीकी आमा लन्डनकी नर्ससँग लागेछ ।’ र, उनी मेरोअगाडि धुरुधुरु रोइन् । मलाई पनि नरमाइलो लाग्यो । पछि बीचबीचमा चन्द्रासँग भेट भइरह्यो मेरो । एक दिन उनले भनिन्, ‘तपार्इंको साथी कविताराम अब मर्छ । त्यसलाई क्यान्सर भएछ । मलाई धोका दिएको पाप लाग्यो, त्यसलाई । म अहिले छोरीसँग तीनकुनेमा छु ।’

मलाई झन् नरमाइलो लागिरह्यो । मर्नुभन्दा केही महिनाअगाडि फेसबुकमा ‘पुनर्जन्म’बारे निकै लामो चर्चा भयो उनीसँग । त्यसबारे लेख्ने (छुट्टै लेखमा) मेरो विचार छ । स्वास्थ्यबारे अत्यन्त ध्यान दिने, रक्सी र चुरोटसँग घृणा गर्ने कवितारामको यो आकस्मिक निधनले मलाई असाध्यै झस्काएको छ । जीवन र मृत्युबारे अत्यन्त सोचमग्न बनाएको छ । मलाई हाकाहाकी ‘तँ’ भन्ने साह्रै नजिकको साथीको मृत्युबारे अब के लेखूँ ? जति लेखे पनि कमै हुन्छ ।