हाइब्रिड कविता

२०६० सालमा पाँचथरबाट एक साहित्यिक आन्दोलनको सुरुवात भएको थियो । उक्त आन्दोलन थियो- उत्तरवर्ती सोच । जसका तीन अभियन्ताहरू थिए- कवि सगुन सुसारा, भवानी तावा र राज माङ्लाक । तिनै उत्तरवर्ती कवि राज माङ्लाकको पहिलो कविता संग्रह “लिम्बुनी गाउँ” कवितासंग्रह भर्खरै प्रकाशनमा आएको छ ।

भारतीय कवि कुँवर नारायण भन्छन्- ‘कविताले समाज बुझ्न खास किसिमको दृष्टिबोध दिन्छ ।’ कवि माङ्लाकका कविताहरूले पनि लिम्बू समाजको सांस्कृतिक सौन्दर्य बुझाउन भरमग्दुर प्रयत्न गरेको छ । संग्रहलाई कविले तीन खण्डमा बाँडेका छन् । पहिलो ‘साँवा खोलाको गीत’ खण्डमा १३ कविता छन् । दोस्रो ‘अक्षरहरूको मौलो’ खण्डमा नौ र तेस्रो ‘समय सन्नाटामा : मध्यदिनको सडक समाधि’ खण्डमा पनि नौ कविता संग्रृहीत छन् । यी तीन खण्डका कविता काव्यिक संरचना, विचार र अभिव्यक्ति सम्प्रेषणमा बेगल स्वादका छन् । त्यसैले, कवि माङ्लाकलाई भर्सट्रायल कवि मान्दा सायदै गलत भइन्छ । पहिलो खण्डमा छोटो तर सुन्दर कविता छन् । कुनै लिम्बुनी गाउँमा सुन्दर फूल फुलिरहेको सेक्मुरी फूलझैं लाग्छन् यी कविताहरू ।
कुपीको उज्यालोमा देखिन्छ
आफ्नै सभ्यता
फलैंचामा बसेर देखिन्छ
पुर्खाको इतिहास
बाँसको टुप्पा हल्लिँदा हल्लिँदै देखिन्छ
आमाको माया ।

मूलत: पचासको दशकपछि नेपाली कवितामा इथ्निक कल्चर र मिथकहरूको प्रवेश घनिभूत रूपमा हुन थालेको हो । बीसको दशकमा कवि बैरागी काइलाले छिटफुट रूपमा प्रयोग गर्न थालेको जातीय मिथकलाई युवा कविहरूले सचेततापूर्वक प्रयोग गर्न थाले । रामायण, महाभारतका र पश्चिमा मिथकहरूसँग मात्रै परिचित नेपाली कविताका पाठक र समालोचकहरूलाई उक्त नयाँ प्रयोग निश्चिय नै मथिंगल रिंग्याउने थियो ।

तसर्थ सुरुवाती कालमा ती नयाँ धारका कविताहरू समीक्षकहरूबाट उपेक्षाको सिकार भए । यतिबेला समय बदलिएको छ । वर्तमानमा समानान्तर नेपाली साहित्यको मुद्दा डिस्कोर्समा छ । नेपाली काव्यिक जगत्मा पनि बहुलता लागू हुँदैछ । तसर्थ जनजातीय मिथकहरू नेपाली काव्यिक जगतमा क्रमश: स्वीकार्य हुँदैछ । पाठकहरूमा पनि यी नयाँ धार बोकेका कविताहरूप्रति क्रमश: अभिरुचि जाग्दैछ । त्यसकारण ‘लिम्बुनी गाउँ’ आम पाठकमा सम्प्रेषणीय र रुचिकर बन्नेमा दुई मत छैन ।

कवि तथा समालोचक मुनाराज शेर्मा भन्छन्- कवितामा कविले व्यतीत गरिरहेको समय र जीवनपद्धति प्रतिबिम्बित हुन्छ । यस संग्रहमा पनि लिम्बू समुदायले व्यतीत गरिरहेको जीवनपद्धति, संस्कार र सौन्दर्यगत चेतना प्रतिबिम्बित भएको छ । यासोकेनी बजू, लिम्बुनी गाउँ, आदाङ्मे र साँवा खोलाको गीतजस्ता कविताले लिम्बू समाजको सांस्कृतिक चित्र र जीवनपद्धति कलात्मक ढंगले वर्णन गर्ने प्रयत्न गरेको छ ।

विश्वमा घटित सामाजिक न्यायका आन्दोलन र घटनाक्रमहरूले कविता लेखनमा प्रभाव पारेको प्रशस्तै दृष्टान्त छन् । नेपालमा पनि सामाजिक न्यायका थुप्रै आन्दोलन र घटनाक्रम घटित भए । यी आन्दोलनले नेपाली कविता लेखनमा पनि सकारात्मक प्रभाव पारेको यथार्थ हो । तर अझै पनि नेपालमा विभेदका अनेकौं शृंखला ज्यूँका त्यूँ छन् । अझै पनि नेपालको राज्यसत्ता ती विभेदलाई सकारात्मक सम्बोधन गर्न चुकिरहेको छ । यसै सन्दर्भमा ती राजनैतिक र सामाजिक मुद्दाहरू नेपाली कवितामा मुखरित भएर आइरहेको छ ।

पहिचान एक त्यस्तै सामाजिक मुद्दा हो । यतिबेला नेपाली कवितामा पहिचान लेखनले एक बलशाली धारको प्रतिनिधित्व गरिरहेको छ । कवि माङ्लाकको अधिकांश कविता पनि पहिचानको पक्षधरतासँग जोडिएका छन् । तर कुनैबेला जसरी पहिचानको मुद्दा भ्रष्टीकरण उन्मुख थियो । त्यसरी नै पहिचानवादी कविताले लय गुमाएको सत्य हो । अधिकांश पहिचानवादी कवितामा आक्रोशपूर्ण नारा हाबी भएको सत्य हो । अझै पनि यो समस्या नयाँ पहिचानवादी कवि र कवितामा व्याप्त छ । यीभन्दा भिन्न कवि माङ्लाकको पहिचानवादी कवितामा कला र शालीनता छ । यसले विचारलाई अझ तेज र प्रभावकारी बनाएको छ ।

प्रयोगवादी कविता लेख्नु ठूलो जोखिम मोल्नु हो । किनभने प्रयोगलाई पाठकहरूले अस्वीकार गरेको खण्डमा एउटा कविको लामो साधना व्यर्थ जाने भय हुन्छ । फेरि यस्तो भय कवि गोपालप्रसाद रिमालले राखेको भए उनी पछिका पुस्ताहरूले सायदै गद्यमा लेख्ने थिए । प्रयोग समयले आफैं माग्छ तर प्रयोगको लागि प्रयोगमात्र नहोस् । विशेषगरी प्रयोगवादी कविहरू सचेत हुन नितान्त जरुरी छ ।
लिम्बुनी गाउँको दोस्रो खण्ड ‘अक्षरहरूको मौलो’ मा पनि प्रयोगवादी कविता छन् । अक्षरहरूलाई टुक्र्याएर विभिन्न आकृतिजस्तै लाग्ने चित्र कविता यो खण्डमा समाविष्ट छन् । युरोपतिर यस्ता कवितालाई कंक्रिट कविता भन्छन् । भनिन्छ- कंक्रिट कविता दादावादबाट प्रभावित थियो ।

जुरिजबाट सुरु भएको दादावाद जब फ्रान्स हुँदै अमेरिका पुग्यो, तब कविहरूलाई पनि आफ्नो प्रभावमा पार्‍यो । फलस्वरूप कविताको संरचना चित्रझैं लाग्ने कंक्रिट कविताको जन्म भयो । सन् १९२५ तिरै ई ई कमिङ्सले कंक्रिट कविताको सिर्जना गरेका थिए । सन् ५० को दशकपछि भने पश्चिममा कंक्रिट कविता घनिभूत रूपमा लेख्न थालिएको हो ।

नेपालमा कंक्रिट कविता भित्राउने श्रेय कवि बैरागी काइलालाई जान्छ । त्यसपछि सिर्जनशील अराजक र रंगवादी कविहरूले यस्ता कविता बाक्लो रूपमा लेख्न थाले । उत्तरवर्ती कवि सगुन सुसाराले पनि उनको संग्रह माङफुनको कायाकल्पमा यस्ता कविता प्रशस्त लेखेका छन् । नेपालमा ६० को सुरुवातका माथि उल्लेखित कविहरूले चित्र कविता लेख्नुसम्म लेखे, पछि आफैं थाके । उनीहरूलाई लाग्यो होला, यी कविता पाठकमाझ सम्प्रेषणीय भएन । सम्भवत: त्यही कालखण्डमा कवि माङ्लाकले पनि यी कविता लेखेको हुनुपर्छ । तर संग्रहको रूपमा ढिलो आयो र नै डेटएक्स्पायर झै लाग्यो ।

तर चित्र कवितामा प्रयुक्त भाषा अब्बल छ । ‘अक्षरहरूको मौलो’ मौलोकै आकृति कविता छ । त्यस्तै ‘लिटल व्याय’ परमाणु बमकै आकृतिमा कविता छ । ‘सिमेक्वा चरी’ अक्षरहरूको संयोजनले चराजस्तै देखिन्छ । कविताको संरचना पुरातन भए पनि वैचारिक अभिव्यक्तिमा नयाँपन छ ।
संग्रहको तेस्रो खण्ड ‘समय सन्नाटामा : मध्यदिनको सडक समाधि’ छोटो चार हरफको कविता ‘अर्ती’ बाट सुरु भएको छ । ‘फेदेन’ सहर उन्मुख बजारको शाब्दिक स्केच हो । ‘धर्तीका फूलहरू’ ले भुइँ मान्छेहरूको कथा भन्छ । यस खण्डमा अन्य ६ कविता भने केही लामा र बौद्धिक छन् । यस खण्डका केही कविता अमूर्तजस्ता लाग्छन् । यी पछिल्लो कवितामा कविले बुद्धिविलास गर्ने मोह राखेका छन् । तसर्थ यी कविताभित्र आम पाठकको प्रवेशमा कठिनाइ उत्पन्न हुन सक्छ ।

कवि माङलाक पाँचथरको आङ्ना गाउँमा जन्मिएका हुन् । हाल उनी धनकुटाको राजाराजी गाउँमा अध्यापनरत छन् । गाउँ यतिबेला हाइब्रिडमय भएको छ । कृषि र पशुमा लोकल स्पेसिजलाई विस्थापित गर्दै हाइब्रिड स्पेसिजले आफ्नो वंश विस्तार गर्दै लगेको छ । निख्खुर स्थानीय जात गाउँबाट लोप हुने कगारमा छ । सम्भवत: यसैको प्रभाव हुन सक्छ, उनको कविता पनि हाइब्रिड कविता भएको छ ।

स्थानीयमा विकासे जातको सम्मि श्रणले हाइब्रिड पैदा हुन्छ । संग्रहको छोटो भूमिकामा डा. सञ्जीव उप्रेती लेख्छन्- डेरिडा लिम्बू बन्न पुगेका छन् ।

पहिलो खण्डको निख्खुर भर्जिन लिम्बुनी गाउँलाई दोस्रो र तेस्रो खण्डमा पुग्दा ठूला सहरले अतिक्रमण गरेको छ । लिम्बुनी गाउँको भर्जिनिटी अरूलाई सुम्पेकोमा पाठकलाई थकथक लाग्न सक्छ । र, पाठकहरूको मनमा प्रश्न उठ्न सक्छ- कविको निजत्व खोइ ?

अन्त्यमा उत्तरवर्ती सोचको एउटा रोचक र प्रमुख बुँदा छ- ‘तथाकथित भूमण्डलीकरणको विरोध ।’ कविताको संरचना र चिन्तनमा आफ्नोपनलाई बेवास्ता गर्दै बाहिरी तत्व र चिन्तनसँग आकर्षित भएपछि भूमण्डलीकरणको विरोध गर्ने नैतिक सामथ्र्य कहाँबाट जुट्छ ? आगामी दिनमा कवि राज माङ्लाकले यस्ता प्रश्नको सामना गर्नुपर्ने देखिन्छ ।