सुफी महोत्सवमा कविता चर्चा

हालसालै जयपुर सहरको डिग्गी पेलेस, राजस्थानमा सम्पन्न सुफी महोत्सव दक्षिण एसियाली राष्ट्रका प्रतिनिधि कवि, लेखक र दार्शनिकहरूका लागि कुम्भ मेला हुन पुग्यो । पाँच दिनसम्म चलेको उक्त कार्यक्रममा नेपालबाट बाह्रजनाले सहभागिता जनाएका थिए । प्राध्यापक केशव सिग्देल, एलबी क्षेत्री र रामप्रसाद पन्तले नेपाली कवितामा भक्तिधारा र सुफी दर्शनमाथि कार्यपत्र प्रस्तुत गरे भने अन्य कविहरूले कविता वाचन गरे ।

कविता वाचन शृंखला हरेक दिन प्रत्येक सेसनसँग जोडिन्थ्यो । वाचन गर्ने कविहरूलाई मञ्चमा राखिन्थ्यो र कुनै एक कविले उक्त कार्यक्रमको अध्यक्षता गर्थे । कविताहरू प्रेम प्रसंगदेखि राष्ट्रियता अनि शान्ति विषयमा ज्यादा सुनियो । दक्षिण एसियाली सुफी पर्वकी संरक्षिका अजित र अपर्ना कौर दुवै वृद्ध थिए । शारीरिक रूपमा कमजोर भए पनि दुवैमा बलियो इच्छाशक्ति थियो । साहित्य र कलाका लागि जीवन समर्पण गर्न लालायित नातामा आमा र छोरी पर्ने यिनीहरूको योगदानको कथा थाहा पाउँदा श्रद्धाले शिर झुक्थ्यो ।

दक्षिण एसियाकै साहित्यिक आमा भनेर चिनिने अजित कौर आफू एक्लै यताउति गर्न सक्तिनन् । कसैको सहयोगमा हिँडडुल गर्ने उनीसँग साहित्यप्रतिको लगाव अटल र अटुट छ । छोरी अपर्नाको आमाप्रतिको प्रेम, सद्भाव र सेवा देख्ता श्रवणकुमारको कथा झल्झल्ती स्मरण हुन आउँछ ।

के हो सुफी दर्शन ?

सुफीलाई विभिन्न कोणबाट परिभाषित गर्न सकिन्छ । सुफी समुदाय मुस्लिमहरूको सदियौं देखिको एक सन्त परम्परा हो । निराकार रूपमा भगवान्को अस्तित्व स्वीकार्छन् उनीहरू । तर, त्यस मार्गमा सजिलै यात्रा गर्न कठिन छ भनी ठान्ने सुफी सन्तहरू प्रेमलाई नै त्यस मार्गको सजिलो यात्राको उपाय ठान्छन् । हिन्दु सन्त परम्परामा भक्ति योग हावी देख्ने सुफीहरू हाम्रा ऋषिमुनिजस्ता देखिन्थे । भजनकीर्तन, नृत्य, एक्लो जीवन सुफीहरूको जीवनचर्या हो । प्रेमगीत गाउँदै भगवान्सँग मिलन खोज्ने तर फेरि पुनर्जन्मको इच्छा राख्तैनन् । कृष्णको धामजस्तै सुखलोकको यात्रामा निस्केका यी सुफीहरू हिन्दु, बौद्ध या सिख सन्तहरूभन्दा फरक लाग्दैनन् ।

सत्य एउटै हुन्छ र अन्ततः त्यही सत्य भेट्नुपर्छ भनी सांसारिक मायामोह त्यागेर परमात्माको खोजी गर्ने सुफीहरूका अग्रज पर्सियाका जलाल अद्दिन मुहम्मद रुमीको एक कथा ‘अन्धाहरू र हात्ती’बारे धेरैले पहिले नै सुनिसकेको हुनुपर्छ । ती सबै दृष्टिविहीनहरूको हात्तीको परिभाषा सत्य नै थियो तर समष्टिगत रूपमा ती सत्यहरू पूर्ण सत्य थिएनन् । सुफी दर्शनमा सत्य प्राप्तिका लागि आध्यात्मिक मार्गको प्रकाश र पूर्ण भक्तिभावको जरुरत पर्छ । बाहिरी दृष्टिले हामी सबै अन्धा नै छौं । अन्तरदृष्टिको प्रकाशले नै हामीलाई सत्यसँग एकाकार गराउँछ ।

त्यस्तै आत्मा र परमात्माको सम्बन्ध पानीको थोपा र समुद्रसँग जोडेर हेर्छ सुफी दर्शन । जबसम्म पानीको थोपा समुद्र नै आएर आफूसँग मिल्ने सपना देख्छ, तबसम्म समुद्रसँग थोपाको मिलन सम्भव छैन । तर, जब पानीको थोपा निःसर्त समुद्रमा खस्छ, तब थोपा थोपा नरही आफंै समुद्र बन्छ । यही नै आत्मा र परमात्माको मिलन बिन्दु हो । एक सुफी सन्त परमात्माको प्रेमी हो । ऊ हरपल आफ्नो प्रेमिकाको यादमा आफ्नो समय बिताउँछ ।

‘मैले तिमीलाई धेरै सम्झेको छु
कि म शिरदेखि पाउसम्म तिमी भैसकेँ
बिस्तारै बिस्तारै तिमी आइपुग्यौ र म बाहिरिएँ ।’

प्राचीन इतिहास या धर्मग्रन्थको अध्ययन गर्दा सिख र हिन्दुहरूसँग सुफीहरूको सम्बन्ध निकै नजिक देखिन्छ । कुनै मूर्ति पूजामा विश्वास गर्ने र भगवान्को आकारमा भक्तिभाव प्रकट गर्नेछन् भने कुनै निराकार निरञ्जन स्वरूपमा विश्वास राख्ने मात्र छन् । प्राचीन भारतका कविर, नानक र इस्लाम धर्मका मुर्सिदहरूमा आत्मा र परमात्माको सम्बन्ध समानान्तर देखिन्छ । सुफी शब्द फारसी भाषामा कपाससँग मिल्दोजुल्दो पाइन्छ । कपासजस्तै नरम र हलुका भन्ने विम्ब बोकेर सुफी शब्द आएको भान हुन्छ ।

सुफी महोत्सवमा कविता

सुफी महोत्सवमा विभिन्न देशका कविले आआफ्ना रचना वाचन गरे । हरेक देशका फरकफरक धारका कविता थिए । नेपाली कविले वाचन गरेका कवितामा प्रेम, दर्शन, राष्ट्रियता, नारी मुक्तिका स्वर थिए भने भुटानी कविका कवितामा देशप्रेम, प्रकृति ज्यादा हावी थियो । भारतीय कवितामा दर्शन, क्रान्तिकारी भावना, प्रेम, प्रकृति, शान्ति, युद्धविरोध बढी देखिन्थ्यो । उता अफगानिस्तानी कविहरूका कवितामा युद्धको डरलाग्दो प्रभाव थियो । अफगान कवयित्री जोराका कविता सुन्दै गर्दा मेरो मानसपटलमा युद्धमा मारिएका निर्दोष अफगानीहरूको लासले बनाइएको ठूलो पर्खाल निर्माण भएको थियो ।

कविता चिन्तन

हामी नेपालमा कविता, अकवितामाथि नानाथरी फलाक्दै घन्टौं समय व्यतीत गर्छौं । तर, सुफी फेस्टिभल मनाएर फर्केपछि यस्तो लाग्दैछ कि यी सारा बहसहरू बेकार हुन् । कवितामात्र कविता हो । यसबाट हामी कविताको देश, काल र समयको जानकारी लिन सक्छौं । कुनै कविताले आफ्नो भूमिको परिचय दिन सकेन भने, कुनै कविता पढेर या सुनेर पाठक÷ श्रोतामा कुनै विचारको जन्म हुँदैन भने, मानसपटलमा कुनै चित्र बन्दैन भने त्यस बेला कविता संकटमा पर्न सक्छ । हरेक कविता आफैंमा मौलिक र फरक विचार बोकेर आउँछन् ।

साहित्यमा सबैभन्दा पुरानो विधा हो, कविता । सनातन वैदिक समयदेखि नै प्रचलनमा आएको यो विधा ग्रिक साहित्यका विभिन्न क्षेत्र हुँदै अंगे्रजी साहित्यमा सेक्सपियरको समयसम्म बर्चस्व कायम गरेको पाईन्छ । कविता अझैसम्म उत्तिकै शक्तिशाली छ । यस्तो लाग्छ कि कविता साहित्यका विभिन्न विधाहरूमा सेरेमनियल विधा हो । यो सम्मानित र खास समयमा वाचन गर्ने परम्परा अझै धेरै मुलुकमा छ । जस्तै अमेरिकामा हरेकपटक नयाँ प्रधानमन्त्रीले पदभार ग्रहण गर्दाको समय कविता वाचन गरिन्छ ।

जयपुरमा सुफी पर्वमा भाग लिँदा र विभिन्न देशका कविका कविता सुनेपछि यस्तो लाग्दैछ कि साँच्चिकै कवि मनहरूबाट लेखिएका कविताहरू ज्यादै काव्यिक र सीधा श्रोताहरूका मनमस्तिकमा प्रवेश गरी श्रोताहरूमा आनन्दको वर्षा गराउन सक्छन् । कतिपय कविता श्रोताहरूलाई हरसमय जागरुक बनाउन पनि सक्ने हुन्छन् ।
जब हामी एउटै परिवेशमा फरकफरक कविता लेख्छौं, सबै त्यस परिवेशसँग उत्तिकै परिचित छौं भने हामीमा विचार बाझ्न थाल्छ । अनि हामी आफ्नो कवितालाई कविता र अरूका कवितालाई अकविता भन्न पछि पर्दैनौं । कविताबारे बुझ्न सुफी महोत्सवले मलाई धेरै सघायो ।