कीर्तिपुरमा खिँ, टाँ र दाफा

गएको शुक्रबार बिहान साढे सात बजे कीर्तिपुरस्थित बाघभैरव मन्दिर परिसर पुग्दा नेवार भाषामा भजन गुञ्जिरहेको थियो । बाघभैरव नगाडा भजन मण्डलको सानो साइनबोर्ड टाँसिएको साँघुरो कोठामा यो पंक्तिकार लुसुक्क छि¥यो । भजन रोकिएन ।

भजनमण्डलीमा नौ जना वृद्ध थिए । यो चिसो मौसममा पनि केवल दुई जनाको टाउकोमा ऊनीको टोपी थियो । बाँकी चार जना भादगाउँले टोपी र तीन जना ढाकाटोपीमा सजिएका थिए । त्यसमध्ये एकजना मादलजस्तै ठूलो आकारको खिँ बाजा बजाउँदै थिए । खिँ बाजामाथि पाउरोटीको टुक्रा र केही रकम चढाइएको थियो । अर्का वृद्ध हार्मोनियम बजाउन व्यस्त थिए । तीन जनाको हातमा सानो झ्याली (टाँ) र एकजनाको हातमा ठूलो झ्याली थियो, जो भजनको तालसँगै बजिरहेको थियो । एकजनाले भने माथि टांगिएको घण्टीमा डोरी बाँधेर हल्लाइरहेका थिए । हार्मोनियम र झ्यालीको आवाजलाई पनि मत्थर पार्दै घण्टाको ट्वांगट्वांग आवाज गुञ्जिरहेको थियो ।

भजनको भाका परिवर्तन हुने क्रमसँगै टुंग्याउनीमा घण्टा हल्लाउने वृद्ध पुरुषले लामो सास तान्दै शंख फुके । चार जनाको अगाडि रञ्जना लिपिमा लेखिएको भजनको पाण्डुलिपि थियो । पाण्डुलिपिका पाना बन्द भए । भजन पनि बन्द भयो । एक जनाले प्रार्थना दियोमा आगो बालेर ल्याएपछि सबैले हात सेकाउँदै त्यसको ताप आफ्नो जिउमा पारेर स्वस्ती गरे । अनि विस्तारै आँखा खोले ।

‘ल भन्नुस् के जान्नुप¥यो ? ’ छेउका वृद्धले सोधे ।

ती रैछन्, जंकु (७७ वर्ष, सात महिना, सात दिनको उमेरमा रथारोहण गरिने काम) गरिसकेका ८० वर्षीय गोरखनाथ महर्जन । कीर्तिपुरको चिलन्चो विहारमा आठ वर्ष भजन मण्डलमा सामेल रहिसकेका उनी चार वर्षदेखि बाघभैरव नगाडा भजन मण्डलीमा छन् । कीर्तिपुर माना टोलका उनले भने, ‘अब को यहाँ (पृथ्वी) को माना सकिँदैछ । कति दिन बाँच्ने हो र ! हिँड्नलाई हात, खुट्टा लागेसम्म भगवान्को भजन गाउने र रमाउने हो ।’

भजनपछि प्रार्थना दियोमा आगो बालेर स्वस्तीका लागि लाग्ने भूमिका निभाइरहेका भुयू तण्डुकार (७२) दुई वर्षदेखि नियमित भजन मण्डलीमा सामेल छन् । ‘खै त तपार्इंहरूको भजनमा महिला सदस्य आउँदैनन् ? ’ प्रश्नमा उनी केही बोलेनन् । अर्का वृद्ध श्रीगोविन्द महर्जन (६९) ले भने, ‘आ–आफ्नो समूह छ । महिलाको पनि छुट्टै छ, छुट्टै भजन गाउँछन् ।’

सोमबार बिहान कीर्तिपुरको चिलन्चो विहारमा महिलाको एउटा समूह भजन गाइरहेको थियो । १० जनाको समूहमा रहेका तिनीमध्ये तीन जनाको अगाडि टाइप गरिएको भजनको फोटोकपी थियो ।

बाघभैरवमा प्रत्येक दिन बिहान ६ बजेदेखि ८ बजेसम्म र बेलुका ५ देखि ७ बजेसम्म दुई घण्टा नियमित भजनकीर्तन हुन्छ । पहिले गाँजा–भाङ खानेहरूको अखडा थियो यो । अहिले मन्दिर व्यवस्थापन समितिले यस मन्दिर परिसरमा धूमपान निषेध गरेको छ । तात्कालीन गोर्खाली राजा पृथ्वीनारायण शाहको फौजले कीर्तिपुरमा आक्रमण गर्दा पहिलो लडाइँमा सेनापति कालु पाण्डे मारिएका थिए । दोस्रो पटकको आक्रमणमा उनका भाइ सुरप्रताप शाहको आँखा फुट्यो । तेस्रो लडाईंमा ६ महिनाको नाकाबन्दीपछि मात्रै कीर्तिपुरले आत्समर्पण ग¥यो । त्यस्ता लडाइँका गाथा पनि छन् भजनमा ?

ढाल्पा टोलका सिद्धिलाल मानन्धर (७५) ले भने, ‘त्यस्तो लडाइँको गाथा भएको भजन हामी गाउँदैनौं । यहाँ त राजा सिद्धिनरसिंह मल्लको पालाको चार सय वर्षभन्दा पुरानो भजन गाइन्छ । यसमा देवीदेउताकै गाथा छ ।’

कीर्तिपुरमा इन्द्रेणी सांस्कृतिक समूह (इसाम) को अगुवाइ गर्दै प्रगतिशील नेवारी गीतको प्रवद्र्धनमा लागेका वीरप्रसाद भन्सारी भन्छन्, ‘यहाँ त मैथिली मिसिएको भजन पनि गाइन्छ । गाउने वृद्धलाई पनि यसको अर्थ थाहा छैन । यसबारे खोज अनुसन्धान हुन जरुरी छ ।’

नयाँबजारका जुजुभाइ श्रेष्ठ (७५) र बकुनानी टोलका हीराबहादुर महर्जन
(८०) लाई भने मैथिली मिसिएको भजनबारे जानकारी छैन । बरु शिव, राम, कृष्ण, विभिन्न देवीहरूको गाथा भजनमा गाइने गरेको उनीहरू बताउँछन् ।

बिहानबेलुका हुने भजनमा प्रायः १० देखि १२ जनाको समूह हुन्छ । तर, सामूहिक भोजको आयोजना हुने दिन भने भजन मण्डलीको समूह एकाएक बाक्लिन्छ । ढाल्पा टोलका सिद्धिलाल मानन्धर (७५) लाई नाति पुस्ता त टाढाको कुरा, छोरा पुस्ताले पनि भजन अँगाल्छन् कि अँगाल्दैनन् भन्ने चिन्ता छ । उनी भन्छन्, ‘हामी बूढाहरूले जति सक्छांै, भजनको राग अलाप्ने हो । भोलिको दिन त कल्ले देखेको छ र ! तर, सन्ततिहरूले बचाइदिए हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ ।’

भजनमा महिला

सोमबार बिहान कीर्तिपुरको चिलन्चो विहार परिसर पुग्दा महिलाहरू भजन गाइरहेका थिए । १० जनाको समूहमा रहेका तिनीमध्ये तीन जनाको अगाडि टाइप गरिएको भजनको फोटोकपी थियो । साना विद्यार्थीले होमवर्क कण्ठ गरेझैं भजनका लाइनलाइनमा औंला राख्दै भजन पाठ गरिरहेका थिए । भजन सकिएपछि भजन समूहकी गुरुमा नानीमाया वज्राचार्यले आफूहरूले बुद्ध दर्शनबारे भजनपाठ गर्ने गरेको बताइन् । उनले पुराना कुरा सम्झिँदै भनिन्, ‘घरको कामले तीन कक्षामात्रै पढ्न सकेँ । बरु भाइहरूले पढे । भजन पढाइ नबिर्सिने माध्यम भएको छ । साथीहरूसँग भजन गाउँदा खुसी लाग्छ ।’

९० वर्ष सुनुमाया महर्जन पनि नियमित भजनमा आउँछिन् । चिलन्चो विहारमा जापानबाट घुम्न आएका हिरोसिका युनिभर्सिटीका प्राध्यापक इचियरो सामदाले महिलाको भजन एकदम ध्यान दिएर सुने । उनले भने, ‘हाम्रो देशमा पनि यहाँको झैं भगवान्को प्रार्थना गर्ने भजन छ । तर, त्यहाँ पनि नयाँ पुस्तालाई वास्ता गरिएको छैन । रेकर्ड भने गरिएको छ ।’

भजनको संरक्षण

कीर्तिपुरका वृद्धहरूलाई आफूसँगै भजन पनि लोप हुने चिन्ता छ । कीर्तिपुर नगरपालिकाका मेयर रमेश महर्जनलाई पनि यही चिन्ताले सताएको छ । भन्छन्, ‘गीतसंगीतमा आधुनिक पुस्ताको रुचि एकातिर छ । भजनको सुर उही पुरानै छ । त्यसैले भजनको शब्द नहराउने गरी आधुनिकीकरण गरी रेकर्ड गरेरमात्रै दाफा भजन जोगाउन सकिन्छ ।’ उनले यसबारे अनुसन्धान सुरु गरिएको बताए । भने, ‘भजन संरक्षणलाई नगरपालिकाबाटै प्राथमिकता राखिएको छ ।’

ललितपुर संस्कृति संवद्र्धन केन्द्रले गएको शुक्रबार सिद्धिनरसिंह मल्लका ३६ गीत र रागलाई लिपिबद्ध गरेको कृति लोकार्पण गरेको छ । स्थानअनुसार, नेवारी भजन र रागमा भिन्नता छ । कीर्तिपुरलगायत अन्य ठाउँमा भजन पनि लिपिबद्ध गर्नु जरुरी छ ।

बाघभैरव नगाडा भजन मण्डलका अध्यक्ष रामबहादुर महर्जन बिरामीका कारण भजन मण्डलीमा केही सातायता उपस्थित हुन सकेका छैनन् । ७० वर्ष कटेका वृद्धले मात्रै भजन जोगाइरहेका छन् ।

यो पुस्तापछि भजनको–स्वरको पनि अन्त्य हुने देखिन्छ ।
०००