ग्यासको जोखिम

वीरगन्ज महानगरपालिकाको भवानीपुरस्थित सुपर ग्यास उद्योगमा आगो लाग्दा दुई अग्निनियन्त्रकको जलेर मृत्यु भएको दुःखद घटनाले फेरि सबै झस्किएका छन् । आगोलागी केकसरी भयो, त्यो दुर्घटना थियो वा लापरबाहीका कारणले हुन गयो, त्यसमाथि खोजबिन आवश्यक छ । पटक-पटक ग्यास उद्योग÷सिलिन्डरहरूको विस्फोटबाट अनाहकमा नागरिकको ज्यान जाने शृंखला नरोकिनुले यस्ता खतराजन्य उद्योगहरूको नियमन गर्ने निकायहरूको उदासीनतामाथि गम्भीर प्रश्न उठेको छ । उत्पादक उद्योगदेखि हरेक घरको चुलोसम्म पुग्ने सिलिन्डर ठूलो सुरक्षा चुनौती बनेका छन् । तर सरकारी नियामक निकायहरूले यसको नियमित अनुगमन÷नियमन नगर्नु विडम्बना हो ।

अहिले देशभर करिब पाँच दर्जनको हाराहारीमा ग्यासको बोटलिङ प्लान्ट (उद्योग) छन् । यस्ता उद्योगबाट मासिक सालाखाला ८० लाख सिलिन्डर उत्पादन हुन्छ । तर विडम्बना, अहिले पनि बजारमा आएका अधिकांश सिलिन्डर विनापरीक्षण नै आउँछन् । त्यसमा कतिपय सिलिन्डरको हाइड्रोस्टेटिक र हाइड्रोलिक परीक्षणसम्म नभएको पाइन्छ । त्यस्तै म्याद नाघेको, कुच्चिएको, बांगोटिंगो र कम तौल भएका सिलिन्डरसमेत बजारमा भेटिन्छन् । यता ग्यास चुलो र सिलिन्डरमा जोड्ने पाइपसम्बन्धी मापदण्ड र सिलिन्डरको गुणस्तर तथा सुरक्षासम्बन्धी ‘स्टान्डर्ड अफ एलपीजी बोटलिङ अपरेसन’ भन्ने मापदण्डसमेत उद्योगीले पालना गरेका छैनन् । सिलिन्डरलाई राम्रोसँग जाँच नगरेकै कारण यसको विस्फोटबाट बर्सेनि सर्वसाधारणको ज्यान जाने गरेको छ । वीरगन्जमा त उद्योगमै आगलागी हुँदा दुईजनाको ज्यान गएको छ भने केही घाइते भएका छन् ।

ग्यासको बोटलिङ प्लान्टभित्र ग्यास बोक्ने बुलेट, लोड, अनलोड, पाइप प्रणाली, उपकरणको समयमै विस्थापन, रिपेयरिङ, दक्ष प्राविधिकको सहयोगमा नियमित रूपमा परीक्षणसहितको समग्र सुरक्षा प्रणाली नियन्त्रण गर्ने कुनै नीति, मापदण्ड र कार्यविधि नै छैन । ग्यास उद्योगहरू अहिले पनि छाडा रूपमा सञ्चालन भइरहेका छन् । व्यवसायीको हेलचेक्र्याइँकै कारण ज्यान जाने अवस्था निम्तिँदासमेत मानव सुरक्षाको यति गम्भीर विषयमा सरकार गम्भीर छैन । घटनापछि ताते झैं गर्ने सरकारी प्रशासनतन्त्र समय बितेसँगै यस्ता विषयमा चुप लाग्ने गरेका छन् । यस्तो नियतिका कारण प्रभावकारी रूपमा अनुगमन, नियमन र परीक्षण हुने गरेको छैन । उद्योगीले गरेको अपराधका लागि राज्य सक्रिय भएमा उद्योगीले आपूर्ति रोकिदिने, बन्द र हड्तालको धम्की दिने प्रवृत्ति पनि हामीले भौग्दै आएका छौं । यी सबैखाले प्रवृत्तिमा लगाम कस्नु आवश्यक छ, जसका लागि सरकारले नियमित र प्रभावकारी नियमन गर्नुपर्छ । अनि लापरबाही गर्ने व्यवसायीमाथि कारबाही गर्न सक्नुपर्छ ।

उसो त सरकारले अघिल्लो वर्ष माघ २९ गतेदेखि कार्यान्वयन हुने गरी सिलिन्डरको गुणस्तरबारे नयाँ मापदण्डसमेत ल्याएको यियो । नयाँ मापदण्ड पालना नगर्ने उद्योगीले उद्योग सञ्चालन गर्नसमेत नपाउने त्यसमा उल्लेख छ । उक्त मापदण्डमा सिलिन्डर उत्पादन, उत्पादित सिलिन्डर प्राप्त गर्दाको अवस्था र गुणस्तर, ग्यास रिफिल गर्दा र स्टोरेज गर्दा अपनाउनुपर्ने सम्पूर्ण सुरक्षा उपायसम्बन्धी प्रावधानसमेत उल्लेख छ । तर सरकारले ल्याउने कानुन, नियम, ऐन, निर्देशिका र मापदण्डले व्यवसायीहरूलाई हत्तपत्त नछुने प्रचलनकै परिणतिस्वरूप वीरगन्ज दुर्घटना भएको हो । यो दुःखद घटनालाई आधार मानेर अब सरकार र उपभोक्ता हितसँग सम्बन्धित सबै निकायले ग्यास उद्योगको सञ्चालन, यसको नियमनमा कडाइ गर्नुपर्छ । भोलि कुनै गम्भीर दुर्घटना हुनुअगावै यस्ता प्रज्ज्वलनशील उद्योगलाई बस्तीबाहिर सार्न सरकारले पहल गर्नुपर्छ । सारमा वीरगन्ज दुर्घटनाको छानबिन गरी दोषीलाई कारबाही गर्ने र ग्यासलगायत प्रज्ज्वजनशील उद्योगको संवेदनशीलतालाई बुझेर सरकारले सख्ती अपनाउनु अनिवार्य छ ।