पूर्वअर्थसचिवकाे जागिर यात्रा : ‘ब्याड लक हुँदै गुड लकसम्म’

म २०२३ सालमा तत्कालीन दाङवाङ गाउँ विकास समितिको सल्लीकोटमा किसान परिवारमा जन्मेँ । बुबा लोकमणि सुवेदी, आमा लक्ष्मीका हामी सात छोरा, पाँच छोरी सन्तान छौँ । म सबैभन्दा जेठो हुँ । बुबा सामान्य साक्षर हुनुहुन्थ्यो । तर, उहाँमा छोराछोरीलाई पढाउनुपर्छ भन्ने भावना थियो ।ऊबेला गाउँमा स्कुल थिएनन् । त्यसैले मैले कक्षा तीनसम्म दाङको घोराहीमा पढेँ ।

सात कक्षासम्म दाङवाङमै गएर पढेँ । नौ र १० कक्षा पढ्न प्युठान गएँ । २०४० सालमा एसएलसी दिएँ र प्रथम श्रेणीमा पास भएँ । पढ्नमा राम्रै थिएँ म । कपिलवस्तुबाट कृषिमा आईएससी गरेँ । कृषि विकास बैंकमा ऋण सहायक पदमा भर्ना खुल्यो । २०४५ मा मैले त्यसमा नाम निकालेँ । २०४९ सालसम्म मैले त्यहाँ काम गरेँ । त्यही बीचमा भक्तपुरमा बीकम पढेँ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट एमबीए गरेँ । बिहान पढ्न कलेज जान्थेँ । दिउँसो जागिर गर्थें । संघर्ष गरेर पढियो । त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट मूल्य अभिवृद्धि कर (भ्याट)बारे विद्यावारिधि गरेँ ।

निजामती सेवामा प्रवेश

तत्कालीन राजनीतिक अवस्थाले गर्दा लामो समय लोकसेवाले विज्ञापन खुलाएन । २०४८ को अन्त्यतिर प्रशासन समूहमै हुलाक सेवा भनेर नयाँ समूह गठन भयो र ५३ जना शाखा अधिकृत मागेर विज्ञापन गर्‍यो । लामो समयपछि विज्ञापन खुलेकाले त्यसमा कडा प्रतिस्पर्धा भयो ।

त्यसमा मेरो नाम निस्कियो । यहीँबाट मैले निजामती सेवामा प्रवेश गरेँ । हुलाक सेवाअन्तर्गत हुलाक विभागमा शाखा अधिकृतका रूपमा काम सुरु गरेँ । २०५३ सालमा नेपालमा चलिरहेको परम्परागत भ्याटलाई विस्थापित गरेर नयाँ नीति आयो । त्यसका लागि नयाँ कर्मचारीको आवश्यकता थियो । जसका लागि राजस्व समूह गठन गरियो ।

त्यो समूहमा लोकसेवाले परीक्षा गराएर लैजान्थ्यो । अन्तैबाट सरुवा मिलाएर त्यहाँ जान मिल्दैन्थ्यो । नयाँ भ्याट नियम आएपछि त्यसलाई कार्यान्वयन गर्नुपर्ने भयो । नयाँ मान्छे ल्याउन धेरै समय लाग्थ्यो ।

विकल्पमा सरकारले एक वर्षदेखि निजामती सेवामै काम गरिरहेकाहरूको बीचबाट नै आन्तरिक प्रतिस्पर्धा गराएर लिने नीति बनायो । मैले पनि लिखित र मौखिक परीक्षा दिएँ । पास पनि भएँ ।

पास भएपछि राजस्व समूहबाट अर्थ मन्त्रालयमा छिरेँ । २०५४ सालदेखि भ्याट पनि व्यवस्थित रूपमा लागू भयो । त्यसमा मैले पनि केही काम गर्ने मौका पाएँ । २०५९ सालसम्म अर्थ मन्त्रालयमा काम गरेँ ।

धेरै पटक फेल भएँ

निजामती सेवामा प्रवेश गरिसकेपछि पनि मैले आफूलाई माथिल्लो पोस्टमा पुर्‍याउन परीक्षा दिन, लोकसेवाका जाँचहरूमा प्रतिस्पर्धा गर्न छाडिनँ । एक पटक परराष्ट्र सेवामा उपसचिवमा नाम निकालेँ तर अन्तर्वार्तामा बिग्रियो । दुई पटक राजस्व समूहमै उपसचिवमा नाम निस्कियो । त्यसमा पनि अन्तर्वार्तामै बिग्रियो ।

त्यो बेला ‘लोकसेवा आयोगमा धेरै पटक नाम निकालेको तर असफल भएको’ भनेर मेरो चर्चा हुन्थ्यो । कतिपयले ‘ब्याड लक’ भएको मान्छे पनि भन्थे ।

त्यस्तै, दुई पटक उपसचिवमै प्रशासनमा नाम निस्कियो । छैटौँ पटकको अन्तर्वार्तामा भने सामान्य प्रशासन समूहअन्तर्गत उपसचिवमा पास भएँ । त्यो बेला ‘लोकसेवा आयोगमा धेरै पटक नाम निकालेको तर असफल भएको’ भनेर मेरो चर्चा हुन्थ्यो । कतिपयले ‘ब्याड लक’ भएको मान्छे पनि भन्थे । म ब्याड लक हुँदै गुड लकमा पुगेको मान्छे हुँ । त्यसो त म भाग्यमा विश्वास गर्दिनँ । तर, केही संयोग जिन्दगीमा महŒवपूर्ण हुँदा रहेछन् ।

नाम निस्केपछि २०५९ मा उपसचिवको रूपमा सामान्य प्रशासन समूहमा प्रवेश गरें । आठ महिनापछि २०६० सालमा सहसचिवमा पनि उत्तीर्ण भएँ । यसमा नाम निकाल्न भने धेरै मेहनत गर्नुपरेन । त्यसपछि मेरो पोस्टिङ सूचना विभागको महानिर्देशकका रूपमा भयो । त्यहाँ मैले १६ महिना बिताएँ ।
त्यहाँ रहँदा धेरै काम गरियो । त्यो बेला नागरिक बडापत्र प्रचलनमा आइसकेको थिएन ।

सूचना विभागमा बडापत्र राख्ने कामको थालनी मैले नै गरेको हुँ । पत्रपत्रिका (अन्य मिडिया पनि) को दर्ता, वर्गीकरण, प्रोफाइलिङ गर्ने काम पनि भयो । पत्रपत्रिकामा आएका विभिन्न मन्त्रालयसँग सम्बन्धित गुनासाका कटिङ निकालेर ती मन्त्रालयमा पठाउने कामको थालनी पनि गरियो । सूचना विभागमा १६ महिना काम गरेँ । २०६१ माघमा केही समयका लागि मेरो सरुवा शान्ति सचिवालयमा भयो ।

प्रमुख जिल्ला अधिकारीको भूमिका

२०६१ माघमा तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्र शाहले प्रत्यक्ष शासन हातमा लिएपछि विभिन्न मान्छेलाई प्रमुख जिल्ला अधिकारी (सीडीओ)का रूपमा जिल्ला पठाइयो । त्यसमा म पनि परेँ । म बारा जिल्लामा सीडीओ भएर गएँ । प्रशासकका रूपमा म नयाँ थिएँ ।

एकातिर राजाले संकटकाल लगाएका थिए, अर्कातिर माओवादी युद्ध उत्कर्षमा थियो । काम गर्न निकै चुनौतीपूर्ण थियो । मसँग गृहको अनुभव पनि थिएन । तर, पनि सुरक्षा निकायसँग समन्वय गरेर काम गरेँ ।

त्यहाँ रहँदा दलाल (एजेन्ट)हरूलाई प्रवेश निषेध गरेँ । जनताका काम सीधै गरिदिने कामको थालनी गरियो । म आफैँ गएर वृद्धवृद्धाका गुनासा सुन्थें। जिल्ला प्रशासन बारालाई ‘भ्रष्टाचारमुक्त क्षेत्र’ भनेर घोषणा पनि गरेँ । त्यो अवधिमा भ्रष्टाचार नगर्न, जनताका काम सजिलै गरिदिन कर्मचारीलाई शपथ खुवाएको थिएँ ।

मैले धेरै जिम्मेवारीमा रहेर काम गरेँ तर मलाई सबैभन्दा सन्तुष्टि बाराको सीडीओका रूपमा काम गर्दा मिल्यो । राजाको प्रत्यक्ष शासन भए पनि मैले राजनीतिक दलहरूसँग समन्वय गरेरै काम गरेँ । राजनीतिक दललाई टाढा राख्ने काम मैले कहिल्यै पनि गरिनँ । दलीय राजनीतिक व्यवस्थाको विकल्प थिएन । त्यसकारण मैले दलहरूसँग समन्वय गरेर कुनै विवाद नआउने ढंगले काम गरेँ ।

जनताका काम सीधै गरिदिने कामको थालनी गरियो । म आफैँ गएर वृद्धवृद्धाका गुनासा सुन्थें। जिल्ला प्रशासन बारालाई ‘भ्रष्टाचारमुक्त क्षेत्र’ भनेर घोषणा पनि गरेँ । त्यो अवधिमा भ्रष्टाचार नगर्न, जनताका काम सजिलै गरिदिन कर्मचारीलाई शपथ खुवाएको थिएँ ।

मेरो त्यो कामलाई अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगले प्रशंसा गर्दै पुरस्कृत पनि गरेको थियो । सीडीओका रूपमा मैले त्यहाँ २०६३ असारसम्म काम गरेँ । २०६५ मा फेरि मन्त्रालयमै आएर काम गरेँ ।

त्यसपछि सचिव नहुँदासम्म राजस्व विभागमै काम गरेँ । त्यो बेला राजस्व ऐन÷कानुनलाई धेरै सुधार गर्ने काम भएका छन् । भन्सार विभागलाई ‘कम्प्युटराइज्ड’ गर्ने काम पनि भयो ।

२०६९ सालमा अर्थ मन्त्रालयको सचिवमा बढुवा भएँ । सचिव भएपछि सम्पत्ति शुद्धीकरणसम्बन्धी कानुन निर्माणमा केही भूमिका मैले पनि निर्वाह गरेँ । शुद्धीकरणसम्बन्धी कानुन संशोधन नगर्ने हो भने नेपाल कालो सूचीमा पर्ने अवस्थामा थियो । अध्यादेशबाट पाँच वटा कानुन बनाइयो । त्यसपछि मात्रै नेपाल कालो सूचीमा पर्ने खतराबाट जोगियो ।

अर्थसचिवका रूपमा करिब डेढ वर्ष काम गरेँ । त्यसपछि प्रधानमन्त्री तथा मन्त्री परिषद् कार्यालयमा सचिवका रूपमा सरुवा भयो । त्यहाँ १८ महिना काम गरेँ । २०७२ असोजमा अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगमा सचिवका रूपमा सरुवा भएँ । त्यहाँ ११ महिना काम गरेँ ।

पूरकदेखि संघीय बजेटसम्म

राजनीतिक संक्रमणका कारण सरकार परिर्वतन भइरहे । नयाँ सरकार आएपछि नेतृत्वले केही कार्यक्रम ल्याउन खोज्थ्यो । त्यसलाई सम्बोधन गर्न पूरक बजेट ल्याइयो । म आफैँले तीन वटा पूरक बजेट निर्माण गरेँ ।

देश संघीय संरचनामा गएपछि त्यसै अनुसारको बजेट निर्माण गर्ने काम चुनौतीपूर्ण थियो । ७ सय ५३ स्थानीय तहलाई २ सय २५ अर्ब विनियोजन गरेर बजेट बनाउनु कम चुनौतीपूर्ण थिएन । पहिलो संघीय बजेट पनि सफलतापूर्वक बनाइयो ।

सचिवमा बढुवा भएको पाँच वर्षको अवधिमा म दुई पटक अर्थसचिव भएँ । नेपालको निजामती सेवामा एउटै मान्छे दुई पटक अर्थसचिव हुने मान्छे कमै छन् । २०७४ साल कात्तिक २ गते निजामती सेवाबाट रिटार्यड भएँ ।

निजामती सेवामा चुनौती

निजामती सेवामा राजनीति हाबी भएको छ । राजनीतिज्ञले सपना देख्ने हो, कर्मचारीले त्यसलाई कार्यान्वयन गर्ने हो । हाम्रोमा सरकार परिर्वतन हुनासाथ कर्मचारी सरुवा गर्ने, आफ्ना नजिकका मान्छेलाई लगेर काम गराउने चलन बढ्दो छ ।

कर्मचारीतन्त्रभित्र भ्रष्टाचार पनि बढिरहेको छ । बजेट कार्यान्वयन समयमै नहुने समस्या छ । निजामती सेवामा देखिएको अर्को डरलाग्दो समस्या भनेको निर्णय गर्न सक्ने क्षमतामा ह्रास आउनु हो । कर्मचारी समयमा निर्णय नै गर्न सक्दैनन् । गरेको निर्णय कार्यान्वयन नगर्ने प्रवृत्ति छ । विधिको शासनको अभाव छ ।

यसरी तयारी गरौँ लोकसेवा

पहिले लोकसेवाको परीक्षाका लागि जसरी मेहनत गरिन्थ्यो, अहिलेका पुस्ताले त्यसरी नै गर्छन् जस्तो लाग्दैन । हामीले जागिर खाँदै लोकसेवाको तयारी गथ्र्यौैं । ‘आफ्नो खर्च आफैँ धानेर पढ्नुपर्छ’ भन्ने हाम्रो सोचाइ हुन्थ्यो । दिउँसो अफिसको काम गथ्र्यौं र बेलुका लोकसेवाको तयारी गथ्र्यौं । अहिले त्यस्तो छैन भन्ने लाग्छ ।

एकेडेमिक परीक्षामा प्रथम, दोस्रो हुन सकिन्छ । तर, लोकसेवा आयोगमा त्यस्तो हुँदैन । मानौँ, १० जनाका लागि कुनै पदमा विज्ञापन दिएको छ । जाँच दिएका १० जनाले ९५ अंक ल्याउँदा त्योभन्दा १ अंक कम ल्याउने पनि असफल हुन्छ ।

आफ्नो सम्भावित प्रतिस्पर्धी कस्तो हुनसक्छ ? त्यो पहिचान गर्नुपर्छ । धेरै वर्ष पहिलेदेखि आएका प्रश्नहरू जम्मा गर्नुपर्छ र प्रश्न सोधिने ‘ट्रेन्ड’ पत्ता लगाउनुपर्छ । पाठ्यक्रम र सोधिएका प्रश्नको तुलनात्मक अध्ययन पनि गरेर हेर्नुपर्छ ।

आफ्नो सम्भावित प्रतिस्पर्धी कस्तो हुनसक्छ ? त्यो पहिचान गर्नुपर्छ । धेरै वर्ष पहिलेदेखि आएका प्रश्नहरू जम्मा गर्नुपर्छ र प्रश्न सोधिने ‘ट्रेन्ड’ पत्ता लगाउनुपर्छ । पाठ्यक्रम र सोधिएका प्रश्नको तुलनात्मक अध्ययन पनि गरेर हेर्नुपर्छ ।

परीक्षकले हरेक प्रश्नको उत्तरमा नयाँपनको अपेक्षा गर्छ । उत्तर फरक तरिकाले लेख्नेले धेरै अंक पाउँछ । त्यस्ता परीक्षार्थी नै जाँचमा सफल हुन्छन् ।

३ सय ९० लाई अधिकृत बन्ने अवसर

लोकसेवा आयोगले राजपत्रांकित तृतीय श्रेणी अप्राविधिक शाखा अधिकृतमा विभिन्न सेवाका लागि दरखास्त आह्वान गरेको छ । आयोगले मंसिर २७ मा प्रकाशित गरेको सूचनाअनुसार ३ सय ९० पदका लागि दरखास्त आह्वान गरिएको छ ।

व्यवस्थापिका न्याय, परराष्ट्र, प्रशासन र लेखा परीक्षण सेवाका लागि दरखास्त आह्वान गरेकामा खुलातर्फ २ सय ६ पद र महिलाका लागि ५९ पद छुट्टाइएको छ । यो सम्बन्धित विस्तृत विवरण आयोगको आधिकारिक वेबसाइटमा हेर्न सकिन्छ ।

आवेदकले लिखित, सूचना प्रविधि सीप परीक्षण, सामूहिक परीक्षण र अन्तर्वार्ता गरी चार चरणको परीक्षामा सहभागी हुनुपर्नेछ । पुस १८ गतेसम्म दरखास्त दिन पाइनेछ । दोब्बर दस्तुरमा पुस २५ गतेसम्म पनि दरखास्त दिन सकिनेछ ।

दरखास्तवालाले आन्तरिक प्रतियोगिता र खुलाका लागि एक हजार रुपैयाँ, प्रत्येक समावेशी समूहका लागि थप चार सय तथा न्याय र परराष्ट्र सेवाको थप पत्रका लागि छुट्टाछुट्टै चार सय रुपैयाँ बुझाउनुपर्नेछ ।

प्रस्तुतिः रामकुमार डिसी