'हाम्रो सोचले परनिर्भरता बढाएको छ'

लेखक सुजीव शाक्य अंगे्रजी पाठकका लागि नौलो नाम होइन । अर्थतन्त्रको विषयमा आलोचनात्मक धारणा राख्ने शाक्यको नयाँ किताब ‘अर्थात् अर्थतन्त्र नेपाली इलम र उद्यमको यात्रा’ आज सार्वजनिक हुँदैछ । शाक्यसँग नेपाली अर्थतन्त्रको विविध पाटोमा केन्द्रित भएर गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश ।

अर्थशास्त्रलाई अझै पनि प्राज्ञिक विषय मानिन्छ । यस्तो अवस्थामा तपाईंले लेखेको किताबले अर्थको शास्त्रीय बुझाइमा असर गर्छ ?

वस्तु विनिमय प्रणालीको समयमा अर्थको विषयमा धेरैको चासो थिएन । पैसालाई कारोवारको माध्यम मानेपछि अर्थ आम जनताको विषय बन्यो । नेपालमा अहिले पनि अर्थलाई आम जनताको विषय मानिदैन । मेरो किताबले अर्थलाई आम जनतासँग जोड्ने प्रयास गरेको छ । सरल भाषामा मात्र होइन, नेपालको इतिहासलाई आर्थिक पाटोबाट केलाउने प्रयास भएको छ । अहिलेसम्म बजारमा पाइने किताब हेर्दा यो विल्कुल नौलो प्रयास हो भन्ने लाग्छ ।

अहिलेसम्म नेपालीको इतिहासको यो पाटो किन लुक्यो जस्तो लाग्छ ?

हामीले आर्थिक रूपमा हाम्रो इतिहास खोजेनौं । मल्लकालमा काठमाडौंं उपत्यका समृद्ध थियो । तिव्बतसँगको व्यापारमा हामी पोख्त थियौं । नेपालको एकीकरणपछि पृथ्वीनारायण शाहले देशलाई आत्मनिर्भर बनाउन खोजे । उनको दिव्योपदेशमा पनि यो कुरा पढ्न पाइन्छ । उनको समयपछि आर्थिक विकास ओरालो लाग्न थाल्यो । राणाहरूले अंग्रेजले दिएको टाइटल ‘वीर गोर्खाली’ मा रमाए । अरूका लागि नेपाली मरे र वीरताको खास्टो ओढे । त्यसैलाई क्यास गरेर राणाहरूले पैसा कमाए । राणाशासनपछि हामी झन्झन् परनिर्भर बन्दै गयौं । हाम्रो आर्थिक इतिहासको गौरवलाई खोतल्ने काम भएन ।

अहिले परनिर्भरताको उच्च विन्दुमा पुगेका छौं, हैन ?

हामी आर्थिक रूपमा पहिल्यैदेखि परनिर्भर थियौं । आज आएर परनिर्भर भएको होइन । नेपालमा जनताको सम्पत्ति थिएन । भए पनि उनीहरूसँग सम्पत्तिको निस्सा थिएन । राजाहरूले सम्पत्ति आफ्नो नाममा राख्दै गए । २०२२ सालमा भूमिसुधार आयो । त्योभन्दा पहिला हामीसँग सम्पत्तिको हक थिएन । सम्पत्तिको स्रोतका लागि अरूसँग भर पर्नुपथ्र्यो । अर्कोतर्फ देशको आधा संख्यामा रहेका महिला अहिले पनि पुरुषमा निर्भर छन् । आजसम्म पनि यो प्रचलन कायमै छ । त्यसैले हामी परनिर्भरताको चक्रमा घुमिरहेका छौं भन्ने मेरो तर्क हो ।

आर्थिक परनिर्भरतालाई कसरी हेनुहुन्छ ?

हाम्रो समाज भनसुन र चाकडीमा चलेको देखिन्छ । सरकारी जागिर खानुपर्ने मुख्य कारण पनि यही हो । सरकारी जागिर भएकाहरूलाई भनसुन गर्न सजिलो हुने भयो । समाज विभिन्न किसिमले विभाजन भयो । लाहुर जानेको आकर्षण बढ्न थाल्यो । विस्तारै बहाले मनस्थितिको सृजना भयो । जसले गर्दा अर्थतन्त्रमा उद्यमशीलताका विकास भएन । उद्यमशीलताको विकास नभएपछि रोजगार सृजना हुने कुरै भएन । यसले फेरि पनि जागिरे संस्कृतिको विकास गर्न सहयोग गर्‍यो । उद्यमशीलताको विकास नभएका कारण आर्थिक परनिर्भरता बढेको हो । नेपाल लामो समयदेखि यही बाटोमा अगाडि बढेको देखिन्छ ।

उद्योग गर्नेलाई प्रोत्साहन नभएकाले पनि यस्तो समस्या आएको हो ?

कृषि हाम्रो परापूर्व कालदेखिको पेसा हो । तर किसानको सम्मान यहाँ भएन । मेहनतको हामीले कदर गर्न जान्दै जानेनौं । जातको विभाजन भयो । जातअनुसारको काम तोकियो । काम गर्नेले नभई व्यापार गर्नेले सम्मान पाउन थाले । व्यापार गर्नेको नाफा बढी भयो । जसले गर्दा काम गर्नेलाई प्रोत्साहन गर्न सकिएन । अर्थतन्त्रमा काम नगरी कमाउने सोचको विकास भयो । हामी अहिले पनि यही सोचबाट अगाडि बढेका छौं ।

.सोचमै व्यावसायिकता भएन भन्न खोज्नुभएको हो ?

हो, हाम्रो सोचमै व्यावसायिकता छैन । हामी जागिरे मानसिकताबाट ग्रस्त छौं । अरू देशका मानिसले संसारमा कसरी प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्छ भनेर सोच्छन् । कोरिया, मलेसिया र सिंगापुर अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको सोच राखेर अगाडि बढे । हामी जहाँको तहि अड्कियौं । यसलाई ठीक वा बेठीक भन्ने अधिकार मसँग छैन । मात्र चौबाटोमा बसेर यस्तो भयो भन्न खोजेको हो । जुन विषय मैले मेरो किताबमा पनि लेखेको छु ।

 तपाईंले किताबमा बहाले परम्पराको कुरा गर्नुभएको छ, यसले अर्थतन्त्रलाई गाँजेको छ, त ?

बहाले परम्पराले कुलिन तथा अभिजात वर्ग र सम्पन्नशाली जमिनदारलाई कामै नगरी खान प्रोत्साहित गर्छ । माथिल्लो जात भनिएका बाहुन, क्षत्री र केही नेवार समुदायका पुरुष काम गर्ने विचारप्रति असहमत थिए । कामै नगरी भाडा उठाएर खानेहरूले समाजको समेत प्रशंसा पाउन थाले । उनीहरू त्यसैमा रमाउन थाले । यो नाफाखोर मनोवृत्ति हो । यो प्रवृत्ति वर्तमान आर्थिक गतिविधिमा समेत विभिन्न रूपमा प्रकट भएको छ । यस्तो परम्पराले श्रमप्रति गौरव गर्ने समाज निर्माण हुन सकेको छैन । जसले गर्दा आर्थिक विकास पनि प्रभावित भएको छ ।

 यस्तो प्रचलन माथिल्लो तहबाटै संरक्षित भएको देखिन्छ, हैन ?

नेपाली अर्थतन्त्र लामो समयदेखि एउटै मनसायबाट चलेको देखिन्छ । अहिले पनि त्यसैको एक संस्करणको रूपमा अर्थतन्त्र चलेको छ । १८३१ सालमा पृथ्वीनारायण शाहको मृत्यु भएपछि पनि राज्य विस्तार अभियान रोकिएन । उनका उत्तराधिकारीले न त बलियो शासन प्रणालीलाई संस्थागत गर्न सके, न प्रगतिशील आर्थिक नीतिलाई नै । गोर्खा र वरपरका क्षेत्रमा चलनमा रहेको परम्परागत सामन्ती अर्थव्यवस्थालाई कायम राख्दै नेपाल अधिराज्यले ज्यादै नगण्य प्रगति हासिल गर्‍यो । हरेक नागरिक अर्थतन्त्रको महत्वपूर्ण हिस्सा हुन् । हामीले अहिलेसम्म त्यसरी हेर्न सकेका छैनौं ।