सैलुन १
गौशालानजिकै बागमती किनारामा एउटा खुला सैलुन छ । सडकछेउ रेलिङमा बाँसको कप्टेरोमा ऐना अड्याइएको छ । मजदुरजस्ता देखिने युवा तथा वृद्धहरू कपाल काट्न लाम लागेका छन् । गाडीको चर्को हर्न र भीडभाडको मतलव नगरी १८ वर्षे दीपेन ठाकुर औंलामा कैंची नचाइरहेका छन् । पुलुक्क हेर्दै उनी भन्छन्, ‘सटरमा सैलुन चलाउन पुँजी छैन । यहाँ भाडा तिर्नु पर्दैन ।’
दीपेनको घर सप्तरी, राजविराज हो । बुवाआमासहित गौशालामा बस्दै आएका उनले पढेका छैनन् । उनका बुवा काम नगरी रक्सी खाएर हिँड्छन् । आमा र भाइ पाल्ने जिम्मा उनको काँधमा छ । भन्छन्, ‘के गर्नु मजबुरी छ ।’
दीपेन ग्राहकको दाह्री काट्न सेतै क्रिम लगाइरहेका हुन्छन् । त्यहीबेला आइपुग्छ नगर प्रहरी । थपिन्छ अर्को मबजुरी । हाँस्दै सुनाउँछन्, ‘त्यसबेला ग्राहकको मतलव नगरी भाग्नुपर्छ, भागेन भने समाएर लान्छ । चार पटक त लगिसक्यो ।’ दीपेनले डरैडरमा फुटपाथमा सैलुन चलाउन थालेको एक वर्ष भयो ।
सैलुन २
सिनामंगलस्थित केएमजी अस्पताल नजिकै गंगा हेयर एन्ड ड्रेसर छ । जसका सञ्चालक हुन्, ५० वर्षीय गंगा ठाकुर । उनले त्यहाँ सैलुन खोलेको ३५ वर्ष पुग्यो । बारा गडिमाईका उनले सैलुन पेसाबाटै हुर्काए ३ छोरी र एक छोरा । दीपेनलाई जस्तो गंगालाई त्यति मुस्किल छैन । दीपेनभन्दा फरक उनले मासिक सात हजार भाडा तिर्नुपर्छ । नियमित ग्राहक छन् केही । भन्छन्, ‘जसोतसो जीविका चलेकै छ ।’
सैलुन ३
सैलुनको अर्को पनि तह छ । त्यो हो ठूल्ठूला विल्डिङमा फ्ल्याट भाडामा लिएर सैलुन सञ्चालन गर्नेहरू । यस्तैमध्येका एक हुन्, राजविराजका मुकेश देव । कीर्तिपुरस्थित ट्याङ्लाफाँटमा चार तले घरको दोस्रो तलामा छ, उनको सैलुन । नाम राखेका छन्, ‘हेयर स्टुडियो ।’
मुकेश यूएईमा पाँच वर्ष बसेर आए । त्यसपछि हजाम पेसामा लागे । डेकोरेसन भव्य छ । उनीसँग तीन जना कामदारसमेत छन् । केही महिनापछि ६ जनासम्म कामदार राख्ने सोचमा छन्, उनी । विदेश नजाने सोचमा पुगेका उनी भन्छन्, ‘पाँच वर्ष विदेश बसियो । अब नेपालमै केही गर्ने सोच्दैछु ।’
नेपालमा हाल प्रयोगमा आएका तीन तहका सैलुन हुन् यी । माथिका उदाहरण नेपाली हजामकै हुन् । भारतीय मूलका हजाम मिडियासँग बोल्न चाहँदैनन् ।
नेपाल नाई ट्रेड युनियनका अध्यक्ष गजेन्द्र ठाकुरका अनुसार उपत्यकामा मात्रै करिब चार हजार सैलुनमा १० हजार कामदार छन् । जसमध्ये ८० प्रतिशत भारतीय नागरिक रहेको उनको अनुमान छ ।
सैलुन पेसा सहर, गाउँ जताततै देख्न सकिन्छ । नेपाल नाई टे«ड युनियनका अध्यक्ष गजेन्द्र ठाकुरका अनुसार उपत्यकामा मात्रै करिब चार हजार सैलुनमा १० हजार कामदार छन् । जसमध्ये ८० प्रतिशत भारतीय नागरिक भएको उनको अनुमान छ । मासिक २० हजार कमाउन नेपाली युवा वैदेशिक रोजगारमा लर्को लागिरहेको बेला धेरै शारीरिक श्रम गर्न नपर्ने पेसामा भारतीय नागरिकको वर्चस्व छ । उनीहरूले नेपालका चोकचोकबाट करोडौं रुपैयाँ भारत लगिरहेका छन् ।
सैलुनको इतिहास
विश्व इतिहासमा ‘हेयर ड्रेसर’ (नाई) शब्दको पहिलोपटक प्रयोग भने १७औं शताब्दीमा युरोपबाट सुरु भएको बताइन्छ । त्यसपछि हेयर ड्रेसरको नामबाट हजाम पेसाले व्यावसायिक रूप लियो । २०औं शताब्दीबाट भने महिलाका लागि समेत ब्युटी सैलुन र पार्लरहरू खुल्न थाले ।
सिन्धुघाटी सभ्यताको उत्खनकर्ताहरूले दाह्री काट्ने ढुंगाका हतियार फेला पारे । त्यसैले, केश काट्ने प्रथाको उद्भव यसैबेलादेखि नै सुरु भएको अनुमान उनीहरूले गरेका छन् । कालान्तरमा दक्षिण एसियाली समाजमा हजाम पेसासँग वर्ण व्यवस्था जोडियो । जमिनदार राजा महाराजाको घरघरमा गएर दाह्री, कपाल काट्ने काम हजामहरूले गरे । मानिसको मृत्यु, बिहे, व्रतबन्धलगायतका कर्ममा नङ र कपाल काट्न हजामहरूलाई बोलाउन थालियो । गंगा ठाकुरका अनुसार हजाम पेसा अपनाउनेलाई मधेसका कतिपय स्थानमा अछूतको रूपमा व्यवहार गरिन्छ ।
मधेसमा मानिसको मृत्यु हुँदा कपाल खौरिने काम ठाकुरले गर्छन् । मृत्युकर्मसँगै बिहे गर्दा त्यहीँ गएर कपाल, नङ काट्ने चलन छ । यद्यपि अहिले त्यो चलन हराउँदै गएको छ । बाली प्रथासँग दाँज्न मिल्ने गरी ठाकुरलाई एक वर्षमा एक पटक उक्त घरले दुई बोझा धान दिन्थ्यो । गंगा भन्छन्, ‘त्यो दुई बोझा धानमा मुस्किलले १० किलो धान हुन्थ्यो । वर्षभरि कपाल काटेबापत त्यही नै पाइन्थ्यो । पछि विस्तारै त्यो परम्परा हामीले मानेनौं ।’ उपत्यकामा नेवार समुदायभित्र नापित थरका नेवार समुदाय अस्तित्वमा छ, जसलाई जयस्थिति मल्लले वर्ण व्यवस्थामा समाज विभाजन गर्दा उपथर दिएका थिए ।
कस्तो छ कमाइ ?
रोजगार र सम्भावना बोकेको सैलुन पेसा अरू दिनभन्दा शनिबार र चाडपर्वमा राम्रो कमाइ हुन्छ । दीपेनको अरूकोभन्दा कम आम्दानी छ । भन्छन्, ‘दिनको चार सयसम्म कमाइ हुन्छ ।’ उनको खुला सैलुनको रेट अन्यको भन्दा फरक छ । उनी कपाल काटेको ६० रुपैयाँ लिन्छन् र दाह्री काटेको ४० रुपैयाँ । गंगाको सैलुनमा भने रेट फरक छ । उनी कपाल काटेको ८० रुपैयाँ र दाह्री काटेको ६० रुपैयाँ लिन्छन् । उनी सरदर दैनिक सात सयसम्म कमाउँछन् । शनिबार दुई हजारसम्म कमाइ हुन्छ ।
हेयर स्टुडियोका सञ्चालक देव अरूले भन्दा बढी कमाउँछन् । उनको हेयर स्टुडियोमा नाई संघको दररेटले छोएको छैन । उनी कपाल काटेको एक सय २० र दाह्री काटेको ८० रुपैयाँ लिन्छन् । दररेट तोक्ने जिम्मा नाई संघको भए पनि सबैले त्यो लागू गरेका छैनन् । फुटपाथमा सैलुन चलाउने र ठूला मलहरूमा सैलुन चलाउनेहरूले मन परी रेट तोक्ने गरेको गंगा बताउँछन् ।
सैलुन सञ्चालन गरिरहेका भारतीय नागरिकले मासिक कति कमाउँछन्, हत्तपत्त भन्न मान्दैनन् । भनिहाले पनि एकदमै थोरै मात्रै बताउँछन् । नेपाली नागरिक सहज नै कमाउने भएपछि उनीहरूको संख्या धेरै भएकाले नेपालबाट कपाल काटेरै वार्षिक कति रुपैयाँ भारत पठाउँछन्, राज्यको कुनै निकायलाई थाहा छैन । देशभर कति सैलुन सञ्चालित छन् ? राज्यको कुनै निकायसँग तथ्यांक छैन ।
ट्रेड युनियनका अध्यक्ष गजेन्द्र भन्छन्, ‘तराईका गाउँगाउँमा भारतीय हजाम छैनन् तर सहरी इलाकामा जताततै छन् । पहाडी इलाकामा भारतीय हजामहरूको एकछत्र राज नै छ ।’ सैलुनलाई नियमन गरेर करको दायरामा ल्याउनुपर्नेमा उनी जोड दिन्छन् ।
हजाम पेसा स्वास्थ्यसँग समेत सम्बन्धित भएको अध्यक्ष ठाकुर बताउँछन् । भन्छन्, ‘अशिक्षित हजामहरूले मनपरी काम गरिरहेका छन् । यसप्रति कसैको चासो छैन । क्रिम प्रयोग गर्ने, कपालमा रंग लगाउने जस्ता काममा सावधानी अपनाउनुपर्छ । त्यो भइरहेको छैन । त्यसले मानवीय स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पर्न सक्छ ।’ त्यसका लागि राज्यले नै नियम बनाउनुपर्ने उनी बताउँछन् ।
सैलुन सञ्चालन गर्न नाई संघमा आबद्ध भएर नगरपालिकामा दर्ता गर्नुपर्ने प्रावधान छ । संघमा दर्ता गर्दा ६ हजार रुपैयाँ तिर्नुपर्छ । त्यो पैसा अक्षयकोषमा जम्मा गर्ने चलन छ । भवितव्य हुँदा त्यो रुपैयाँले गर्जो टार्ने नियम छ । तर भारतीय हजामहरू कुनै पनि नियम नमान्ने र समस्या पर्दा मात्रै संघमा धाउने गरेको गंगा ठाकुर बताउँछन् ।
सैलुनमा मनपरी दर रेट तोक्ने गरेको गुनासो सुनिन्छ । नाई संघले मूल्य निर्धारण गरे पनि उपभोक्तासँग मनपरी शुल्क लिँदा मर्कामा परेको बताइन्छ । तर सैलुन सञ्चालकका तर्क भने बेग्लै छ । उनीहरू न्यूनतम मूल्यमै सेवा प्रदान गरिरहेको बताउँछन् । अध्यक्ष ठाकुर भन्छन्, ‘हामीले रेटमा कुनै गडबड गरेका छैनौं । ग्राहकहरू आएर ‘मलाई फलानो जापानिज खेलाडीको जस्तो कट चाहियो’ भन्छन् । कोही मलाई फलानो हलिउड हिरोको जस्तो हेयरस्टाइल चाह्यो भन्छन् । मागअनुसारको काम गर्दा समय लाग्छ । समय लागेपछि पैसा पनि बढी लाग्छ ।’
सैलुनमा बेग्लै नियम
सैलुन सञ्चालनका आफ्नै नियम छन् । अन्य दोकानजस्तो जहाँ पायो, त्यही सैलुन खोल्न मनाही छ । गंगा भन्छन्, ‘म ३५ वर्षदेखि यही छु । छोराछोरी यहीँ काम गरेर हुर्काएँ । मेरो नजिकै कोही आयो भने मेरो त उठिबास नै हुन्छ ।’ त्यसका लागि नाई संघले नियम बनाएको छ । ५० सटरभन्दा नजिकै अर्को सैलुन खोल्न पाइँदैन । त्योभन्दा पर मात्रै अर्का हजामले सैलुन खोल्न मिल्छ । नयाँ सैलुन खोल्ने चाँजोपाजो पनि संघले नै मिलाइदिन्छ । अर्को सैलुनलाई असर नपर्ने गरी संघले नै सर्भे गरेर खोलिदिने नियम नाई संघले बनाएको छ । तर यो नियम पालना भएको देखिँदैन ।
‘हामी भैया होइनौं’
उनीहरू बिहानदेखि बेलुकीसम्म आग्रहहरूकै बीचमा हुन्छन् । सबै ग्राहकले राम्रै व्यवहार गर्छन् भन्ने छैन । गंगा भन्छन्, ‘कोही एकदम मीठो बोल्ने आउँछन् । दिनभरि मुड फ्रेस हुन्छ । कोही ८० वर्षको वृद्ध आएर मेरो सानो छोरालाई ‘भैया’ भनेर बोलाउँछन् ।’ हजुरबुवा सरहको मान्छेले छोरालाई भैया भनेको प्रति उनको दुःखेसो छ । कहिलेकाहीँ ‘मधेसी’, ‘धोती’ भन्दै दुव्र्यवहार गर्ने गरेको सुनाउँछन् दीपेन । भन्छन्, ‘त्यसोभन्दा साह्रै चित्त दुख्छ ।’ मानवीय आवश्यकतासँग जोडिएको सैलुन पेसालाई मर्यादित बनाउनुपर्नेमा अध्यक्ष गजेन्द्र जोड दिन्छन् । भन्छन्, ‘सैलुन पेसालाई मर्यादित बनाइनुपर्छ । यसमा राज्यको भूमिका महत्वपूर्ण छ । सैलुनलाई राज्यको कुनै निकायले हेर्नुपर्छ ।’
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
