काठमाडौं : झिम्के को हो ? कहाँबाट आयो ? उसको जात के हो ? कसैलाई थाहा छैन । माथिल्लो जातका मानिसले गरेको अत्याचार सहन नसकेर उसले गाउँ छाडेको छ । पालुङतिरको बस्नेतको छोरा हुँ भनेर देउराली गाउँको टीकारामको घरमा शरण लिएको छ झिम्केले । देउराली गाउँको विकासको खम्बा भएर बसेको छ ऊ । उसकै पहलमा गाउँमा धारा बनेको छ, मन्दिर बनेको छ । गाउँ जाने बाटो होस् या खोलामा पक्की पुल बनाउन होस् झिम्के लागिपरेको छ । टीकारामकी श्रीमतीलाई दिदी भन्छ, भाञ्जालाई पढाउने, स्कुल पु¥याउनेदेखि गाउँमा मुद्दा मामिला सल्टाउने, दुःखसुखका काममा टुप्लुक्क सारथि बन्ने गर्छ ।
देउराली गाउँको पर्याय नै बनेको छ झिम्के । मन्दिरको पुजारी बाको लौरो जस्तै छ झिम्के, गाउँका युवाका लागि अग्रणी युवा । कामको सिलसिलामा घर छाडेर गएका गाउँले युवाले गाउँको विकासमा सिन्को भाँचेका छैनन् तर झिम्के गाउँमा स्वास्थ्यचौकी बनाउन दिनरात खटिरहेको छ । आफ्नोभन्दा बढी गाउँलेको माया गर्ने झिम्केको जब जात गाउँलेले थाहा पाउँछन् उसलाई अपराधी जस्तै बनाइन्छ । आफंैले बनाएको मन्दिरमा गएर देहत्याग गरेको झिम्केले मलामीसमेत पाउँदैन । मन्दिरको छेउमा तीन दिनसम्म उसको लास सडिरहन्छ । गाउँलेको मर्दा पर्दाको सारथि बनेको झिम्केको लास उठाउन कुनै गाउँले तयार हुँदैनन् । उसलाई छोए आफ्नो जात जाने तर्क दिँदै उनीहरू तर्कन्छन् । बिरामी भएको बेला रगत दिएर बचाएको टीकारामसमेत झिम्केलाई छि छि र दुर्दुर गर्छ । झिम्के सार्की जातको हो भन्ने थाहा भएकै कारण हो गाउँलेको हेपाइमा परेको । गाउँले भन्छन्, ‘झिम्केलाई चारपाटा मुडेर गाउँ निकाला गर्नुपर्छ ।’ मन्दिरमा पूजा गर्दै आएको पुजारी भन्छन्, ‘सार्कीले बनाएको मन्दिरमा अबदेखि पूजा गर्दिनँ । उसले बनाएको धारोको पानी खानु हुन्न । सार्कीले बिटुलो पारेको गाउँलाई शुद्ध बनाउन सकिन्नँ ।’
यो कुनै काल्पनिक कथा होइन । तल्लो जातको बहानामा शदीऔंदेखि विभेद भोग्दै आएका दलित समुदायमाथि हुने घटनाको चित्रण हो । माघ ४ गतेदेखि मण्डला थिएटरमा ‘झिम्के मामा’ नाटक प्रदर्शन भइरहेको छ । दुर्गाप्रसाद पाण्डेको कथालाई नाटक रूपान्तरण गरेर निर्देशन गरेका छन् प्रदीपकुमार चौधरीले । झिम्के मामा सामाजिक यथार्थ बोल्ने नाटक हो । जातको आधारमा विभेदमा पारिएका सीमान्तकृत समुदायको कथालाई विषय बनाएर झिम्के मामा तयार पारिएको हो ।
नाटकले परम्परामाथि प्रश्न गरेको छ ? काम चल्ने, रगत चल्ने, उसले छोएको पानी किन नचल्ने ? उसको समान अस्तित्व समाजले किन स्वीकार नगर्ने ? मानवीय संवेदना हराउँदै गएको अहिलेको समयमा यो नाटकले हरेकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ । नाटक हेर्ने दर्शक पटकपटक आँसु झार्छन् । हाम्रो समाजमा नजानेर जातीय विभेद गर्ने पनि छन्, बुझेर पनि बुझ पचाउने वा धर्म संस्कृतिको नाममा चुप बस्ने अबुझ पनि छन् । दलित समुदायले भोगेको असमानता हाम्रो विषय होइन भनेर बेवास्ता गर्ने पनि छन् । खासमा यस्तै व्यक्तिका कारण समाज विभेदरहित हुन सकेको छैन । आज पनि झिम्के मामा जस्ता सयौ पात्र बेवारिसे मरिरहन बाध्य छन् ।
माथिल्लो जातकी युवतीसँग प्रेमविवाह गरेकै कारण पाँचखालका अजित मिजारलाई झुन्ड्याइयो । यसको लास आज पनि टिचिङ अस्पतालमा सडिरहेको अवस्थामा छ । उदयपुरकी संगीता विश्वकर्मालाई तल्लो जातको भएकै कारण श्रीमान्सहित परिवार मिलेर हत्या गरे । काभ्रेकी लक्ष्मी परियारलाई गाउँमै सामाजिक शिक्षा पढाउने शिक्षकले बोक्सीको निहुँमा कुटीकुटी मारे । यस्तै आफूले पढ्ने विश्वविद्यालयमा भएको जातीय विभेदको अपमान सहन नसकी भारतको हैदराबाद विश्वविद्यालयमा पीएचडी गर्दै गरेका २६ वर्षीय दलित छात्र रोहित बेमुलाले आत्महत्या गरेका थिए । हालसालै जवाहरलाल नेहरु विश्वविद्यालयमा पीएचडी अर्का दलित विद्यार्थी मुथु क्रिस्नानले पनि आत्महत्या गरेका थिए ।
यस्ता घटना सामाजिक विभेदको कुरूप तस्बिर हुन् । जातकै कारण विश्वविद्यालयमा पनि अपमान ? उनीहरूमाथि जे भने पनि हुने, अत्याचार गरे पनि हुने ? समाजले दलितलाई कसरी बुझ्छ ? कस्तो व्यवहार गर्छ ? उनीहरूले भोगेको जिन्दगी कस्तो छ ? नाटक झिम्के मामाले प्रस्ट पारेको छ ।
नाटकको कथा सलल बगेको छ । मञ्चको साजसज्जा, पृष्ठभूमिको संगीत र संवादले आफ्नोपनको आभास दिलाउँछ । गाउँले बसेर वार्तालाप गर्ने चौतारीसँगै चिटिक्क परेको मन्दिर मञ्चमा देख्न सकिन्छ । मन्दिरको आडैमा झुन्ड्याइएको घण्टी बजाउँदा निस्कने टिन् टिन् आवाजले दर्शकलाई कतै मन्दिर छेउमा पुगेको याद दिलाउँछ । नाटक हेर्दा यस्तो लाग्छ, म कतै गाउँको चौतारीमा पुगेको छु । भर्खरै बनेको झोलुंगे पुल, अनवरत पानी झरिरहने धाराको कलकल आवाज, गाउँलेले गाग्री बोकेर हिँडेको दृश्य, विवाहमा बज्ने बाजा, घरायसी काम र संवादको मि श्रणले नाटक मौलिक बनाएको छ । गाउँले चौतारीमा बसेर कुराकानी गरेको सुन्दा दर्शकलाई आफ्नै गाउँ पुगेको आभास हुन्छ ।
पात्रको अभिनय जीवन्त छ । नाटकमा झिम्के पात्रको रूपमा अभिनय गरेका अंकित खड्काले सिंगो दलित समुदायको प्रतिनिधित्व गरेका छन् । झिम्केकी दिदी, टीकाराम, शिक्षिका, पुजारी, रुद्रको भूमिकामा कलाकारले गरेको अभिनय यथार्थ छ । पालीघरे दाइको छानो छाएर घरको पिँढीमा टुक्रुक्क बसेको झिम्केलाई देख्दा कतै पर गाउँमा दिनभर खेत जोतेर पिँढीमा बसेको लालेदाइको सम्झना आउँछ । डेढ घण्टाको यो नाटक हेर्दा धेरै पटक दर्शकका आँखा रसाउँछन् ।
पात्रअनुसारको पहिरन, संवाद र अभिनयमा निर्देशकको मेहनत देखिन्छ । ग्रामीण परिवेशको कलात्मक सेट निर्माण गरेका हुन् साजन थापामगरले । अभिनयमा अंकित खड्का, अनुप न्यौपाने, संयोग गुरागार्इं, सागर कामी, रीता श्रेष्ठ, सुशील पाण्डे, विकास पन्त, महन थापा, उषाकिरण काफ्ले, कृजन महत, रक्षा थापा, अभिन्द अमात्य र बालकलाकार काव्य बराल र युनिश श्रेष्ठको अभिनय छ । नाटक माघ २६ गतेसम्म चल्नेछ ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
