श्रीमद्भागवत कथामा उल्लेख भएअनुसार स्वयम्भुव मनु र सतरूपाबाट आकूति, देवहूति र प्रसूतिसमेत तीन कन्याको जन्म भयो । प्रसूतिको विवाह ब्रह्माका पुत्र दक्षप्रजापतिसँग भएको थियो । प्रसूतिबाट पैदा भएका छोरीमध्ये श्रद्धा, मैत्री, दया, शान्ति, तुष्टि, पुष्टि, क्रिया, उन्नति, बुद्धि, मेधा, तितिक्षा द्वी र मूर्ति गरी १३ कन्याको विवाह धर्मसँग भएको थियो । यसैगरी, स्वाहाको अग्नि, स्वधाको पितृ र सतीको महादेवसँग विवाह भयो ।
सती र महादेवको दाम्पत्यजीवन अनुपम एवं उच्च कोटीको थियो । परन्तु दक्ष आफ्नी प्यारी पुत्रीको विवाहप्रति सन्तुष्ट थिएनन् । उनले वाध्य भएर महादेवलाई ज्वाइँ स्वीकार गरेका थिए । दक्ष महादेवलाई औघड ( अघोरी ) भनेर उपहास गर्थे । महादेव र दक्षले नेतृत्व गर्ने सम्प्रदायहरूबीच सांस्कृतिक, वैचारिक र आस्थागत मतभिन्नता थियो । ब्रह्माजीको नीति समन्वयवादमा आधारित रहेको हुँदा उनी नातिनी सती र महादेवबीचको वैवाहिक सम्बन्धको माध्यमबाट दुई सम्प्रदायमा मेलमिलाप र सौहार्दता कायम गर्न चाहन्थे । किन्तु त्यो ‘कूटनीतिक विवाह’ आपसी वैमनस्यलाई सौजन्यमा परिणत गर्न सर्वथा असफल रह्यो । महादेव र सतीको विवाहबारे स्वस्थानी कथामा केही भिन्नरूपमा वर्णन भएको पाइन्छ ।
सभ्यताको विकाससँगै व्यक्तिगत सम्पत्ति, वैवाहिक सम्बन्ध, आआफ्नो कुलपरम्परा र पूजापद्धतिको विकास हुँदै गयो । त्यसै सिलसिलामा एक सम्प्रदायले आफूलाई अर्कोभन्दा श्रेष्ठ मान्ने क्रम फैलिँदै गयो । सत्ता, शक्ति र सम्पत्ति हुनेले कमजोरलाई विभेद गर्ने प्रवृत्ति वैदिक युगमा पनि रहेछ भन्ने प्रमाण हो, दक्षपर्व । अहिले जस्तै एक विचार समूहलाई अर्काको विरुद्धमा उक्साउने, भड्काउने र झैझगडा गराउने तत्वहरू उस बखत पनि रहेछन् । त्यस समयमा पनि विभेद, बहिष्करण, वञ्चितीकरण र हेपाइका विरुद्धमा निर्णायक संघर्ष भएको रहेछ । यसले के पुष्टि गरेको छ भने मानव सभ्यताको इतिहास निरन्तर संघर्ष, युद्ध, विनाश एवं पुनः सम्झौता, शान्ति र समृद्धिको शृंखला हो ।
एक समयमा प्रजापतिहरूले ठूलो यज्ञको अनुष्ठान गरेका थिए । उक्त यज्ञमा महादेव र उनका अनुयायीहरू समेतको बृहत् जमघट थियो । यज्ञशालामा दक्षप्रजापतिको आगमन हुँदा सबै आगन्तुकले उठेर हार्दिक सम्मान र अभिवादन गरे । महादेव भने चुपचाप बसिरहे । त्यसै त मन नपरेको ज्वाइँ, झन् सार्वजनिक रूपमा देखाएको त्यो उपेक्षा । दक्षप्रजापतिको क्रोधको सीमा रहेन । उनले महादेवलाई गाली गर्न थाले । ‘शरीरमा अपवित्र श्मशानको खरानी घस्ने, नरमुण्डको माला लगाउने र बूढो साँढेमाथि चढेर यात्रा गर्ने यो मूढ एक अमंगल जीव हो । अकार्थमा ब्रह्माजीको बहकाउमा लागेर यो भूतको नेता आचारहीन दुष्ट महादेवलाई मेरी सिधा र शालीन छोरी दिएछु ।’
छोरी आत्मघाततर्फ प्रवृत्त भएको प्रष्ट देख्दादेख्दै पनि दक्ष उपेक्षा गरेरै बसे । साम्प्रदायिक दुर्भाव र सत्ताको दम्भ कति निर्मम हुन्छ भन्ने ज्वलन्त उदाहरण हो यो ।
दक्षको वंश ठूलो थियो । एकसेएक नाम चलेका व्यक्तिहरूले भरिभराउ थियो कुटुम्ब । यज्ञमा जम्मा भएका धेरैजना महादेवका पनि नातेदार नै थिए । परन्तु सत्ता र शक्तिमा आसीन दक्षको विरोध गर्ने को ? अहंकारले मदान्ध र क्रुद्ध भएका दक्षले घोषणा गरे, ‘अबदेखि यस निर्लज्ज दिगम्बरलाई इन्द्र–उपेन्द्र आदिको पंक्तिमा यज्ञभाग मिल्ने छैन ।’ दक्षको यस्तो श्रापबारे थाहा पाएका नन्दीले क्रोधले तप्त भई दक्ष र निजका समर्थक ब्राह्मणहरूलाई यस्तो श्राप दिए, ‘महादेवको घोर अपमान गर्ने दक्ष र निजका अनुचर ब्राह्मणहरू तत्वज्ञानबाट विमुख हुनेछन् । अत्यन्त भोगी होस् । यी महादेवका द्रोही ब्राह्मणहरू कर्मकाण्डको जालमा अल्झिरहून् । यी लोलुपहरूलाई दुनियाँमा भिख माग्दै भौंतारिनु परोस् ।’
नन्दीको मुखबाट त्यो भयावह घोषणा सुनेपछि भृगु ऋषिलाई नितान्त असह्य भयो । उनले पनि रिसको झोकमा घोषणा गरिदिए, ‘शंकरका भक्तहरू शास्त्रविरोधी हुनेछन् । यी खरानी घसेर विचरण गर्ने जटाधारीहरू सुरापानमा मस्त रहनेछन् । वैदिक मार्गका निन्दक यिनीहरू पाखण्डमा रमाउने छन् ।’ आआफ्ना सिद्धान्त, विश्वास र पूजाविधि थिए । सबैलाई आफ्नै सम्प्रदाय प्यारो थियो । आगो भित्रभित्र लुकेर बसेको थियो, जो वातावरण पाउनेबित्तिकै दन्क्यो । साम्प्रदायिक गालीगलोज, अपमान, निन्दा र उपहास सुनेर महादेव साह्रै खिन्न भए । उनी त्यो भनावैरी र घृणामय वातावरणमा बसिरहन नसकी चुपचाप उठेर हिँडे ।
त्यो वैरभाव निरन्तर चलिरहेकै थियो । त्यसै सिलसिलामा ब्रह्माले दक्षलाई समस्त प्रजापतिहरूको अधिपति बनाइदिए । सत्ता, शक्ति र सम्पदाले मदमस्त दक्षको अहंकार झनै चुलिँदै गयो । साथै शंकर र उनका अनुयायीमाथिको हेपाइ, उपहास र अपमानमा पनि लगातार अभिवृद्धि हुँदै गयो । दक्षले पहिले बृहत् रूपको वाजपेय यज्ञ गरे, जसमा शंकरलाई निमन्त्रणा नै दिइएन । उनले फेरि अर्को बृहस्पतिसव नामक भव्य यज्ञको आयोजना गरे । त्यो यज्ञमा देवता, ऋषिगण, दस दिक्पाल, यक्ष, गन्धर्व आदिलाई चुल्हो निम्तो गरिएको थियो । पछिल्लो यज्ञमा समेत निम्तो आएन तापनि सतीले महादेवलाई भनिन्, ‘नबोलाए पनि मेरा माइती हुन् । आफ्नो जन्मभूमि र जनक जननीको माया कसलाई लाग्दैन ? हामी पनि यज्ञमा सहभागी हुन जाऔं ।’
महादेवले भनेका थिए, ‘विद्या, तप, धन, स्वस्थ शरीर, युवावस्था र असल कुल यी छ कुरा सत्पुरुषका लक्षण हुन् । किन्तु कसैकसैका लागि यिनै गुणहरू अवगुण हुन पुग्दा रहेछन् । अहंकारी र अवगुणी आफन्तकहाँ यी आफ्ना स्वजन हुन् भनेर जान हुँदैन । भनिएको पनि छ, शत्रुले प्रहार गरेको वाणको जलन बरु त्यस्तो पीडादायी हुँदैन । जति स्वजनहरूको कटु वचन । तिम्रा पिता मेरो ससुरा हुन् तापनि मसँग द्वेष राख्छन् । विचार नै नमिलेपछि के बाबु के छोरी, के ससुरा के ज्वाइँ । तिमी एक प्रतिष्ठित नारी हौ । निमन्त्रणा नपाएको यज्ञमा जानु उचित छैन ।’
शिवलाई अनुमान थियो, अब सतीलाई माइत जान दिँदा पनि र नदिँदा पनि प्राणत्यागको सम्भावना छ । तथापि माइतीप्रतिको आग्रहमा लागेकी नारीलाई थप सम्झाउनुको प्रयोजन छैन भनेर उनी चुप लागे । शंकर मौन बसेको देखेर सती अत्यन्त क्रोधित भइन् । उनी लामोलामो सास फेर्दै माइतीतिर दौडिन् । महादेवका केही पार्षद सतीको पछि लागेर गए । दुनियाँ स्वार्थी छ । उनी माइत पुग्दा उनका बहिनीहरू र आमाबाहेक कोही बोलेनन् । शक्तिशाली बाबुको निम्ता मान्न आएका पाहुनाले हेला गरिएकी चेलीलाई किन वास्ता गर्थे ?
आफूप्रति पिताको उपेक्षा र प्यारा पतिप्रतिको उपहासले सती अत्यन्तै मर्माहत बनिन् । उनले पिता दक्षलाई सम्बोधन गर्दै भनिन्, ‘हामी महादेवका अनुयायीहरूको ऐश्वर्य अव्यक्त छ । किन्तु तिमीहरू यज्ञशालाको भौतिक कर्मकाण्डमा सीमित छौं । हामी तत्वज्ञानमा विश्वास गर्छौं, तिमीहरू सकाम कर्मकाण्डमा । हे पिता ! पतिको घोर उपहास सहेर तिम्रो अमंगल बीजबाट निर्मित यो शरीरलाई जीवित राख्न सक्दिनँ ।’ छोरी आत्मघाततर्फ प्रवृत्त भएको प्रष्ट देख्दादेख्दै पनि दक्ष उपेक्षा गरेरै बसे । साम्प्रदायिक दुर्भाव र सत्ताको दम्भ कति निर्मम हुन्छ भन्ने ज्वलन्त उदाहरण हो यो ।
अत्यन्त मर्माहत र क्रुद्ध भएका शिवगणहरू दक्षलाई आक्रमण गर्न कस्सिएको देखेका भृगु ऋषिले ‘अपहतम् रक्ष...’ आदि मन्त्र पढी आहुती दिएर ऋभुहरूलाई आह्वान गरे । ऋभुहरूले शिवका गणहरूलाई पिटपाट गरेर धपाइदिए । यो सबै थाहा पाएका महादेवले वीरभद्रको सेनापतित्वमा सेना खटाई पठाए । शिवका गणहरूले दक्षको यज्ञशाला ध्वस्त गरिदिए । यज्ञमा निम्तो मान्न आएका पाहुनाहरूको भागाभाग भयो । शिवसेनाले यज्ञकुण्डमा पिसाब गरिदिए । वीरभद्रले भृगुलाई कैद गरेर दाह्री जुँगा उखेलिदिए । किनकि उनले दक्षले महादेवको अपमान गर्दा जुँगामा ताऊ दिएका थिए । उनीहरूले भग देवताका आँखा झिकिदिए । किनकि उनले शिवलाई अपमान गर्न आँखाको इशाराले उक्साएका थिए । पूषाको दाँत भाँचिदिए, किनकि उनी शिवको उपहास हुँदा दाँत देखाएर हाँसेका थिए । वीरभद्रले दक्षको टाउको काटेर यज्ञकुण्डमा होमिदिए ।
आपसी भनावैरी र गालीगलोजबाट सुरु भएको साम्प्रदायिक शीतयुद्ध अन्त्यमा निर्मम गरमयुद्धमा परिणत भयो । त्यो युद्धमा ठूलो भौतिक नोक्सानी मात्र भएन, वर्चस्वशाली वर्गले घुँडा टेकेर सन्धि गर्न र वञ्चनामा परेको वर्गलाई सत्ता र सम्मान दिन तयार हुनुपर्यो । कर्मकाण्डका पक्षधरहरू ज्ञानकाण्डलाई समेत सम्मान गर्न तयार भए । उनीहरू शिवसँग शान्ति तथा मैत्री सन्धि गरेर उनैलाई यज्ञका हर्ताकर्ता र संरक्षक मान्न मन्जुर भए । दक्षप्रजापतिलाई बोकाको टाउको जोडेर जीवित तुल्याउने काम भयो (हार्नेको दुर्गतिको बिम्ब हो यो) । भृगु ऋषिलाई बोकाको जस्तै दाह्री राख्ने आदेश भयो । घाइतेहरूका लागि औषधिमूलो र पीडितहरूको उद्धारको व्यवस्था भयो ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
