आर्थिक, सामाजिक, पारिवारिक वा स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्या बाहिरबाट स्पष्ट देखिने समस्या हुन्। यी समस्यासँग जुध्ने व्यक्तिलाई तनाव भएको छ भनेर जो कोहीले सहजै अनुमान गर्न सके पनि कुन घटनाले व्यक्तिलाई कति तनाव दिन्छ भन्ने कुरा अनुमान गर्न सकिँदैन।
तनाव वा चिन्तालाई स्लो पोइजन वा मन्दविष पनि भनिन्छ । किनभने तनावले शरीर र मन दुवैलाई विस्तारै क्षय गर्दै लैजान्छ। अन्त्यमा मृत्युको मुखसम्मै पुर्याइदिन्छ। परिवर्तन सिर्जित नयाँ वातावरण वा परिस्थिति, कायम बोझ, काममा आउने बाधा वा अवरोध, कोलाहलपूर्ण वातावरण र कहिलेकाहीँ कार्यभार नपुगेर पनि व्यक्तिलाई तनावले ग्रस्त पार्दछ। छोटो समय र सकारात्मक तनावले व्यक्तिलाई कार्यमा सक्रिय हुन प्रेरित गर्छ। दीर्घकालीन तनाव त व्यक्तित्व तथा मानसिक एवं शारीरिक स्वास्थ्यलाई ध्वस्त पार्ने भुसको आगो समान हुन्छ।
सामाजिक पुनर्समायोजन मापन स्केल (एसआरआरएस) ले दीर्घकालीन तनावका कारकका रूपमा धनसम्पत्ति, जागिर, स्वास्थ्य, वैवाहिक सम्बन्ध, बालबच्चासँगको द्वन्द्व तथा समय र जिम्मेवारीलाई प्रमुख मानेको छ। वास्तवमा आर्थिक, सामाजिक, पारिवारिक वा स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्या बाहिरबाट स्पष्ट देखिने समस्या हुन्। र, यी समस्यासँग जुध्ने व्यक्तिलाई तनाव भएको छ भनेर जो कोहीले सहजै अनुमान गर्न सके पनि कुन घटनाले व्यक्तिलाई कति तनाव दिन्छ भन्ने कुरा अनुमान गर्न सकिँदैन। यस अर्थमा तनावका कारक दुःखद् घटना विशेष हुँदाहुँदै पनि व्यक्तिको चिन्तनगत वैविध्यले तनावको मात्रामा फरक पारेको हुन्छ। यसैले बाह्य कारण तनावका उद्दीपक भए पनि तनावको मूल कारण व्यक्तिगत सोच वा चिन्तन नै हो।
अंग्रेजी महान् नाटककार शेक्सपियर कुनै पनि चिज वा घटना आफैंमा असल वा खराब नभए पनि मानिसको सोचले घटना विशेषलाई असल वा खराब बनाउँछ भन्ने दृष्टिकोण राख्छन्। दैनिक जीवनमा पनि कसैको मृत्युको खबर सुन्दा हामी दुःखी हुन्छौं। र, उसका आफन्त ठूलो चिन्तामा छन् भन्ने अनुमान लगाउँछौं। तर, त्यही परिवारका व्यक्तिहरू लामो समयदेखि ब्रेन ह्यामरेजका कारण थलिएको आफ्नो प्रियजनको मृत्युलाई तनावमुक्तिको कारकका रूपमा लिएका हुन सक्छन्। मृत्युको यस घटनाले परिवारमा तनाव थप्नुको सट्टा राहत प्रदान गरेको पनि हुन सक्दछ। बन्जी वा स्काई ड्राइभ कुनै व्यक्तिका लागि निकै रोमाञ्चक खेल बन्न सक्छन्। अर्काथरी व्यक्तिलाई जबर्जस्ती खेलाउन थाल्ने हो भने तनावका कारण हृदयाघातजन्य दुर्घटनाको कारक बन्न सक्छन्। जीविकोपार्जनको माध्यम बनेको जागिर अकस्मात गुमाउँदा जोकोहीलाई अवश्य पनि दुःख र चिन्ता लाग्दछ। तर, चिन्ताको मात्रा जागिर गुमेकैले सबै व्यक्तिमा समान नै हुन्छ भन्न सकिँदैन। जुन व्यक्ति जागिरलाई आफ्नो सर्वस्व सम्झेको छ, पूरा जीवनभर जागिर गर्ने सोच बनाएको छ। उसका आश्रित जहान परिवारको संख्या पनि ठूलो छ भने असह्य तनाव र पीडा महसुस गर्दछ। भर्खर पढेर आएको नवजवान व्यक्ति जागिर जुमाउँदा क्षणिक रूपमा चिन्तित भए पनि अर्को जागिरका लागि अझ राम्रो अवसरको ढोकाका रूपमा त्यस घटनालाई लिन सक्दछ।
जोन मिल्टनले भनेझैं हाम्रो मस्तिष्क त्यस्तो चिज हो जसले नर्कलाई स्वर्ग र स्वर्गलाई नर्क बनाउन सक्छ। तनाव लिने व्यक्तिलाई सुविधा कटौती हुँदा मात्र होइन सुविधा थप हुँदासमेत तनाव नै थप हुन्छ। उसका लागि तनावको अर्को कारण आवश्यक पर्दैन। विगतमा मैले यति सुविधा किन नपाएको भन्ने सोच नै उसका लागि तनावको पर्याप्त कारण बन्न सक्दछ। व्यक्तिको समाज, परिवार वा कुनै संस्थाप्रतिको आकांक्षा कस्तो छ भन्ने कुराले उसमा के कति तनाव सिर्जना हुन्छ भन्ने निर्धारण गर्दछ। आफूले पाउनुपर्ने आदर–सत्कार एवं मानमर्यादा प्राप्त नभएमा जतिसुकै भौतिक वस्तु वा सुविधा पाए पनि व्यक्ति खुसी हुन सक्दैन। मैले के कति मानसम्मान पाउनु पर्ने नपाए कत्तिको अपमानित महसुस गर्ने भन्ने विषय व्यक्ति विशेषका आफ्ना काल्पनिक विषय हुन्। यस्ता विषयमा उच्च आकांक्षा राख्ने व्यक्ति जीवनभर पटकपटक निराशा र तनावको सिकार बन्नु पर्छ। जीवनलाई साधारण रूपमा लिन सक्ने अनि श्रीमद्भगवत् गीतामा भनिएझैं लाभ–हानि, विजय–पराजयमा समान भाव राख्न सक्ने व्यक्ति तनावको रागमा पिल्सिनै पर्दैन। आफ्नो स्तर वा अहम्मा बढी ध्यान दिने प्रवृत्ति वा सोच तनावको मूल कारण हो। यसमा विषयवस्तुप्रतिको चेतनाको स्तरले पनि तनावको मात्र निरूपण गर्छ। सार्वजनिक सवारीमा यात्रा गर्दा अघिल्लो सिटमा बस्दा आनन्दानुभूति गर्ने वा रंगमञ्चमा नाटक मञ्चन हुँदा पहिलो लाइनमा बसेर हेर्ने चाहना राख्ने व्यक्तिलाई फिल्म हलमा बाल्कोनी वा पछाडिका विशिष्ट सिटमा राखिदिँदा असन्तुष्टि र छटपटी सिर्जना हुन्छ। कमसल र कम मूल्यको अघिल्लै सिटमा राखिदिए उसको तनाव अन्त्य हुन्छ। तर जब उसलाई बाल्कोनी र पछिल्ला सिटको महŒव ज्ञान हुन्छ तब पूर्व घटनालाई हेर्ने दृष्टिकोण परिवर्तन हुन्छ।
समान क्रियामा फरकफरक चेतनाको स्तर भएका व्यक्तिको प्रतिक्रिया असमान रहेबाट पनि के स्पष्ट हुन्छ भने तनावका लागि बाह्य तŒव, घटना वा परिस्थिति क्याटलिस्ट बन्न सक्छन्। तर तनावको मूल तŒव मानव मन र चिन्तनगत अवधारणा नै हो। सोच वा चिन्तनमा आएको परिवर्तन वा जीवन र जगत्लाई हेर्ने दृष्टिकोणमा भएको फरकपनले तनावको मात्रा र कारण निर्धारण गर्दछ। यसैले तनावमुक्त हुन बाह्य घटना वा परिस्थितिलाई पूर्णतः आफू अनुकूल बनाउन खोज्नु हुँदैन। सम्भव पनि छैन बरु सम्बन्ध, घटना र अवस्थालाई हेर्ने दृष्टिकोणमा परिवर्तन, व्यापकता र उदारता ल्याउन सिक्नुपर्छ। इपिक्टेटसले भनेका छन् ‘मानिसहरू कुनै घटना विशेषले विचलित नभई त्यस घटनालाई हेर्ने दृष्टिकोणले विचलित हुन्छन्।’ दृष्टिकोणले नै वस्तुतः तनाव सिर्जना गर्ने भएकाले दृष्टिकोणमा परिवर्तन र परिमार्जन ल्याई तनावमुक्त जीवन जिउन सिक्नु महानता हो। यसका लागि आत्मचिन्तन, अध्यात्म र योग साधनाले सहयोग पुर्याउन सक्छन्। पछिल्लो समय युवा र वृद्धमात्र होइन, कलिला बालबालिकासमेत तनावको सिकार हुन थालेका छन्। बच्चाबच्चीलाई कुनै तनाव हुँदैन भन्ने सोच र सूचना तथा सञ्चारका अनेक स्रोतमा निर्वाध पहुँच एवं विद्यालयमा दिइने दबाबपूर्ण कामले बालबच्चा पनि गम्भीर प्रकृतिको तनावको सिकार भएका हुन सक्छन्। अभिभावकको उच्च आकांक्षा र बालबालिकाको उपलब्धिस्तरबीच तालमेल हुन नसक्दा घरघरमा तनावले प्रवेश पाएको देखिन्छ। मोबाइल र कम्प्युटरमा झुन्डिने बानीले आज व्यक्ति समुदायका बीचमै एकलकाटे बन्दै गएको छ। जसले गर्दा आफ्ना कुरा अभिव्यक्त गर्न नपाई कुण्ठित हुने गरेको छ। यसैले दिनानुदिन समाजमा तनाव र यसले सिर्जना गर्ने समस्यामा बढोत्तरी हुँदै गएको छ। विषम परिस्थितिमा आफू र परिवारलाई तनावमुक्त राख्न स्वस्थ विचार, आहार, आनीबानी र सम्बन्धमा ध्यान दिनु आवश्यक छ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
