कतिपय खगोलविद्हरूले शनि ग्रहको वरिपरि पहिले कुनै ठूलो उपग्रह रहेको हुन सक्ने र त्यो फुटेपछि यति धेरै स–साना उपग्रहहरू बनेको हुन सक्ने अनुमान गरेका छन्।
सौर्यमण्डलका ग्रहहरूका आफ्नै उपग्रह अर्थात् ‘चन्द्रमा’ छन्। कुनैका धेरै छन् त कुनैका थोरै। पछिल्लो समय सबैभन्दा धेरै उपग्रह भएको ग्रहको उपाधिको दौडमा शनिले बृहस्पतिलाई अन्तिम पटक उछिनेको छ। केही समय अघिसम्म सौर्यमण्डलको सबैभन्दा ठूलो ग्रह बृहस्पतिले आफूलाई उपग्रह पनि धेरै भएको ग्रहको रूपमा स्थापित गरेको थियो। तर, त्यो स्थान लामो समय ओगट्न सकेन।
शनिको थप ६२ उपग्रहहरू पत्ता लागेसँगै बृहस्पतिलाई फराकिलो दूरीमा उछिनेको छ। बृहस्पतिको ९५ उपग्रह हुँदा अब शनिको १ सय ४५ पुगेको छ। खगोलविद् भन्छन्, ‘अब यो प्रतिस्पर्धा रहेन। शनिलाई भेट्न बृहस्पतिलाई लामै समय लाग्न सक्छ, या नभेट्न पनि सक्छ।’ गत फेब्रुअरी महिनामा बृहस्पतिको नजिक १२ वटा नयाँ उपग्रह फेला परेका थिए। त्योसँगै बृहस्पतिको उपग्रहको संख्या बढेर ९५ पुगेको थियो। अन्तर्राष्ट्रिय खगोलविज्ञान संघले शनिको उपग्रह बढेकाले सर्वाधिक उपग्रह भएको ग्रहको स्थान ओगटेको पुष्टि गरेका छन्।
क्यानडाको ब्रिटिस कोलम्बिया विश्वविद्यालय (यूबीसी)का अनुसार शनि ग्रहका पत्ता लागेका नयाँ उपग्रहको नामकरण छिट्टै गरिनेछ। यूबीसीका प्राध्यापक ब्रेट ग्लेडम्यान भन्छन्, ‘कतिपय उपग्रहलाई क्यानडाको इनउइट देवताहरूको नामबाट राखिनेछ भने कतिपयको नाम ग्यालिक तथा नर्स आदि राखिनेछ।’ शनिको ६२ वटा नयाँ उपग्रह पत्ता लगाउने टिममा प्राध्यापक ब्रेट पनि सहभागी थिए।
नासाका अनुसार शनिको पहिलो उपग्रह टाइटनलाई सन् १६५५ मा डच वैज्ञानिक क्रिस्टियान ह्युजेन्सले पत्ता लगाएका थिए। त्यसपछि, जिन–डोमिनिक क्यासिनीले सन् १६७१ र १६८४ को बीचमा थप चार वटा पत्ता लगाए। यो क्रम खगोलविद्हरूले शताब्दीयौंदेखि जारी राखेका थिए। सन् २००४ देखि २०१७ सम्म क्यासिनीको नामको अन्तरिक्ष यानले शनि ग्रहको नजिकबाट अध्ययन गरेको थियो। यस समयमा धेरै उपग्रह पत्ता लागेको युरोपेली अन्तरिक्ष एजेन्सीले जनाएका छन्।
अनुसन्धानमा संलग्न प्राध्यापक ब्रेटका अनुसार यदि राम्रोसँग अध्ययन गर्ने हो भने शनि ग्रहसँग बृहस्पतिको तुलनामा तीन गुणाभन्दा धेरै उपग्रह फेला पर्न सक्छन्। तर, अहिलेसम्म सबैको गणना तथा खोज हुन सकेको छैन र खोजकार्य जारी छ। कतिपय खगोलविद्हरूले शनि ग्रहको वरिपरि पहिले कुनै ठूलो उपग्रह रहेको हुन सक्ने र त्यो फुटेपछि यति धेरै स–साना उपग्रहहरू बनेको हुन सक्ने अनुमान गरेका छन्। पछि यी सबै उपग्रहहरू शनिको कक्षमा फरक–फरक दिशामा फैलिएको हुन सक्ने केहीको अनुमान छ।
शनिको उपग्रह पत्ता लगाउन खगोलविद्हरूको दुई समूह बनेको थियो। उनीहरूले नयाँ दृश्य लिने र सम्पादन गर्ने कार्य गरिरहेका थिए। एक समूहले हवाईको सुबारु टेलिस्कोप प्रयोग गरेर सन् २००० को मध्यमा शनिको वरिपरि चन्द्रमा पत्ता लगाएका थिए। अर्कोले हवाईको मौना केआ ज्वालामुखीमा क्यानडा–फ्रान्स–हवाई टेलिस्कोप प्रयोग गरेर २०१९ देखि २०२१ सम्म शनि ग्रहलाई अवलोकन गरेको थियो। यूबीसीका खगोलविद्का अनुसार निरन्तर अनुसन्धान गरे शनि ग्रहको उपग्रहहरू सौर्यमण्डलका बाँकी सबै ग्रहहरूका भन्दा धेरै भेटिन सक्छ।
शनिका भर्खरै पत्ता लागेका उपग्रहहरू सबै अनियमित छन्। यसको मतलब तिनीहरूसँग ठूलो र झुकेको कक्षाहरू छन्। तिनीहरू ६ मिलियन र १८ मिलियन माइल टाढाबाट ग्रह वरिपरि घुम्छन्। शनिसँग अहिले १ सय २१ अनियमित र २४ नियमित ग्रहहरू छन्। भर्खरै घोषणा गरिएका उपग्रहहरूमध्ये सबैभन्दा सानोको व्यास १.६ माइलमात्र छ। जबकि शनिको सबैभन्दा ठूलो चन्द्रमा टाइटनको व्यास ३२ सय माइल छ।
स्काई एन्ड टेलिस्कोपका जेफ हेच्टले एक पुस्तकमा लेखेका छन्, ‘केही अनुसन्धानकर्ताहरूले २०२१ को एउटा पेपरमा शनिमा कम्तीमा दुई माइल चौडा १ सय ५० वटा अनियमित उपग्रहहरू रहेको अनुमान गरेका थिए।’ क्यानडा–फ्रान्स–हवाई टेलिस्कोपसँग अनुसन्धानको नेतृत्व गर्ने एडवर्ड एस्टनका अनुसार शनिका सानो आकारका उपग्रह धेरै छन्। शनिको अनियमित उपग्रहहरू तीनवटा कक्षीय समूहहरूमा रहेर तिनीहरूको झुकाव मार्गहरूमा आधारित छन्।
(एजेन्सीको सहयोगमा)
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
