नेपाल एक दक्षिण एसियाली कृषि प्रधान देश हो, जसले पर्वत, पहाड र तराई भौगोलिक रूपमा अलग छन्। यसको ३५ प्रतिशत क्षेत्रफल पर्वत, ४२ प्रतिशत पहाडहरूले र २३ प्रतिशत तराईले ओगटेको छ। यो एक त्रिकोणाकारको आकारमा आयोजित छ, जसको लम्बाइ ८७० किलोमिटर र चौडाइ १३० किलोमिटर हो। नेपालको कुल क्षेत्रफल १,४७,१८१ वर्गकिलोमिटर हो। कुल जनसंख्याको दुई तिहाइ (६६ प्रतिशत, आर्थिक सर्वेक्षण सन् २०२१ मा आधारित) कृषि गर्ने नेपाली जनसंख्याको मुख्य आजीविका स्रोतको रूपमा काम गर्छ। २१.३२ प्रतिशत (आर्थिक सर्वेक्षणमा आधारित) कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा योगदान गर्छ।
तर, फेरि पनि नेपालले प्रतिवर्ष कृषि व्यवसायमा धेरै नोक्सान भोगेको छ। जसले नेपालको सम्पूर्ण अर्थतन्त्रमा धेरै प्रभाव गर्छ। संगठनान्तर अनुमान अनुसार, वैश्विक अनाज उत्पादनले २०६० सम्म १ प्रतिशतदेखि ७ प्रतिशतसम्म कम हुनेछ भन्ने अनुमान छ। यसमा जलवायु प्रभावहरूलाई नियमित रूपमा ध्यान दिइएको छ। विकासशील देशहरूमा (९ प्रतिशतदेखि ११ प्रतिशतसम्मको नकारात्मक प्रभाव रहने अनुमान गरिएको छ। वास्तवमा, विश्वव्यापी तापमान वार्षिक रूपमा बढिरहेको छ र यसले नेपालका पहाडी क्षेत्रहरूमा प्रतिकूल प्रभाव प्रेरित गरिरहेको छ। नेपालले तराईमा वार्षिक ०.०४ डिग्री सेल्सियस हिमालय क्षेत्रमा ०.०९ डिग्री सेल्सियसको दरमा तापमानको वृद्धि भएको पाइन्छ। तर शीतकालमा यो दर झनै बढी छ। यस्तो तापमान परिवर्तनले धानको उत्पादकत्वमा खतरा सिर्जना गरेको छ।
जीवाणु र अजैविक तनावहरूले धान उत्पादनको उत्पादकता र स्थायित्वलाई कमजोर पार्छ र यी तनावहरूको प्रभावलाई विश्वव्यापी तापमान परिवर्तनले झनै बढाउन सक्छ। अर्थात्, पछिल्ला केही दशकदेखि पृथ्वीको सतहमा हरितगृह ग्यासहरूको उत्सर्जनले जलवायु परिवर्तन र वैश्विक तापमान वृद्धिमा मुख्य रूपमा योगदान गरेको छ। जसले विश्वव्यापी समस्याहरू उत्पन्न गर्नेछन्। जलवायु परिवर्तनको परिणामस्वरूप, धेरै औद्योगिकीकृत र विकासशील राष्ट्रहरूले आफ्नो व्यवस्थापन रणनीतिहरूमा परिवर्तन गरेका छन्। नेपाल पनि यस्तै देशहरूमा पर्छ।
सन् २०५० सम्ममा विश्व जनसंख्या १० अर्ब मानिसमा पुग्ने प्रक्षेपणका आधारमा धानको माग अरू बालीभन्दा बढी छिटो बढ्नेछ। तसर्थ, नेपालजस्ता साना देशहरूले धान उत्पादनका लागि प्रभाव पार्ने परिवर्तनशीलहरूमा बढी ध्यान दिनु पर्नेछ। धान उत्पादन उत्पादनको स्थानअनुसार विभिन्न आन्तरिक र बाह्य कारकहरूबाट प्रभावित हुन्छ। तथापि, सामान्यतया यसलाई खेती गरिएको क्षेत्रफल, मल, सिँचाइ, बिउ आदिजस्ता प्रवेश कारकहरूले प्रभावित गर्छ। जलवायु परिवर्तनले नेपालमा कृषि खाद्य उत्पादनमा ठूलो प्रभाव गरेको छ। उर्वरकको अत्यधिक प्रयोगको कारण पोषक तŒवहरूको भण्डारको अवशोषण, उर्वरीय भूमिको नोक्सान, फसलको नोक्सान, वन्य वनस्पति र जनावरको नोक्सान, प्राकृतिक स्रोतहरूको क्षमताको हानि, नयाँ रोगको विकास नेपालमा उर्वरक सेवनको मुद्दाबाट हुने देखा पर्छ।
धानले विश्वभरिका नीतिनिर्माताहरूको ध्यान आकर्षित गर्दैछ। कारण यो चामल संसारको अधिकांश जनसंख्याको मुख्य खाद्य बाली हो, जसलाई ५० प्रतिशतभन्दा बढी विश्वको जनसंख्याले सेवन गर्छ। यस अनाज वृक्षबाट प्राप्त गरिने आहारले ३ अर्बभन्दा बढी मानिसको प्रतिदिनको क्यालोरी आवश्यकता ३०.७५ प्रतिशत पूरा गर्छ, जुन विश्व धारणा र खाद्यको प्रमुख स्रोतमा महŒवपूर्ण छ। एसियाली किसानहरूका लागि विश्वभर भरिएको कुल धानको लगभग ९० प्रतिशत उत्पादन र खानाको स्रोतको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, जसले यो किसानहरूको प्रमुख आयको रूपमा मान्यता पाइरहेको छ। धानको लगभग ८५ प्रतिशत क्षेत्र लिएर आउने दशमा, शीर्ष १ प्रतिशत धान उत्पादन गर्ने देशमध्ये भारत र चीनले कुल उत्पादनको अधिकांश योगदान दिएका छन्।
तर, नेपाल जसको उत्तरमा चीन र पूर्व, पश्चिम र दक्षिणमा भारत छ, जसले सन् १९७० देखि धान आयात गर्दै आएको छ। देशको घरेलु माग नै पूरा गर्न असमर्थ छ नेपाल। नेपालमा धान आयातको कारण बढ्दो खाद्य आयात घाटा र धानको माग बढ्दै गएको छ, जसले आजकल गम्भीर चिन्ताको विषय बनेको छ। यद्यपि धान खेतीको क्षेत्रफल र वर्षा पर्दाको सकारात्मक प्रभावले धान उत्पादनमा केही प्रभाव पारेको छैन। तथापि, खेती हुने क्षेत्रफलले धान उत्पादनमा सकारात्मक र महŒवपूर्ण प्रभाव पारेको छ। नेपालमा औसत मध्यम तापक्रम र वर्षा पर्दाले धान उत्पादनमा नकारात्मक प्रभाव पारेको छैन। तथापि, क्षेत्र विशेषका जलवायु परिवर्तन अनुकूलन अभ्यासहरूलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ। यसैगरी, प्रणालीगत सहरीकरणमा जोड दिनुपर्छ, जसले भविष्यका लागि धान खेती गर्न योग्य क्षेत्रहरू सुरक्षित राख्न सकिन्छ।
अध्ययनले प्रदेश र स्थानीय स्तरमा नेपालमा धान उत्पादनका निर्धारकहरूमा सूक्ष्म अध्ययन गर्न सुझाव दिएको छ। तराई, मध्यपहाड र उच्चपहाडी क्षेत्रहरू नेपालमा धान उत्पादनका लागि अनुकूल छन्। यी तीन क्षेत्रहरू मिलेर नेपालको लगभग ५० प्रतिशत कृषियोग्य जमिन र सम्पूर्ण कृषि उत्पादनको हिस्सा राख्छन्। उच्च उचाइमा अवस्थित जिल्लाहरू मनाङ र मुस्ताङबाहेक बाँकी ७५ जिल्लामा धान खेती गरिन्छ। धानको अधिकांश उत्पादन तराईको समतल भूमिमा गरिन्छ। जुन ६६ प्रतिशत छ, त्यसपछि पहाड र हिमालयमा हुन्छ। धान उत्पादन क्षेत्रलाई बढावा दिन र समृद्धि गर्न नेपाल सरकारले विभिन्न योजना र कार्यक्रममार्फत प्राथमिकता दिइरहेको छ।
प्रत्येक वर्ष नेपाल सरकारले धान उत्पादकहरूको हितमा आर्थिक सहयोग र ‘सब्सिडी’ प्रदान गर्छ। तथापि, देशले घरेलु माग पूरा गर्न नसक्दा खाँचो पूरा गर्न आयात गर्नुपर्ने अवस्था छ। तराईमा बाढी, मनसुनको समयमा परिवर्तन, मलको अभाव र सुधारिएको बिउको अभावले नेपालमा धानको उत्पादन बढाउन चुनौतीहरू उत्पन्न गरेका छन्। यसको परिणामस्वरूप, हितधारकहरूलाई उत्पादन क्रममा वातावरणीय खर्च कम गर्ने नवीन प्रविधि र प्रणालीहरू विकास गर्न प्रेरित र दबाबमा राखिएको छ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
