ऋणको बोझमा सबैजसो नेपाली

काठमाडौं : करिब–करिब सबै नेपाली कुनै न कुनै ऋणको बोझमा छन् । जीवनस्तर सर्वेक्षणको तथ्यांक २०७९/८० अनुसार व्यक्तिगत रूपमा  ९७.३ प्रतिशत नेपालीको थाप्लोमा ऋणको भार छ । जम्मा २.७ प्रतिशत नेपाली मात्रै ऋणविहीन छन् ।

पछिल्लो १२ वर्ष ऋण बोक्नेको संख्या ह्वातै बढेको देखिन्छ । २०६६/६७ मा ६२.६ प्रतिशत नेपाली मात्रै ऋणको बोझमा थिए । पछिल्लोपालि ऋण लिनेको संख्या ३४.७ प्रतिशत बढेको छ । २०६०/६१ मा ६६.७ मा नेपालीको थाप्लोमा ऋण थियो भने २०५२/५३ मा ५८.४ प्रतिशत ऋण रहेको देखिएको छ । 

ऋण लिने परिवारको संख्या भने विगत ३० वर्षका करिब–करिब समान छ । २०५२/५३ मा ६१.३ प्रतिशत नेपालीले पारिवारिक ऋण लिने गरेका थिए । २०६०/६१ मा ६८.८ र २०६६/६७ मा ६५ प्रतिशत परिवारण्ले कसै न कसैसँग ऋण लिने गरेका थिए । 

आफन्तबाट ऋण लिने घट्दै 

सबैभन्दा धेरै ऋण भने आफन्तबाट लिने गरेको जीवनस्तर सर्वेक्षणमा देखिएको छ । तर, यो पछिल्लो समय घट्दै गएको छ । ४२.५ प्रतिशतले आफन्तबाट ऋण लिने गरेको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । जबकी २०६६/६७ मा ५१.१ प्रतिशत र २०६०/६१ मा ५४.५ प्रतिशतले आफन्तबाट ऋण लिने गरेका थिए । २०५२/५३ मा ४०.८ प्रतिशतले आफन्तबाट ऋण लिने गरेका थिए । 

बैंकबाट ऋण लिनेका संख्या बढ्दै 
जीवनस्तर सर्वेक्षणअनुसार बैंक तथा वित्तीय संख्याबाट ऋण लिनेको सख्या बढ्दै गइरहेको छ । २०५२/५३ मा १६.१ प्रतिशतले बंैकबाट ऋण लिने गरेका थिए । २०७९/८० मा २२.४ प्रतिशतले बैंकबाट ऋण लिएको तथ्यांकले देखाएको छ । २०६६/६७ मा २० प्रतिशत र २०६०/६१ मा १५.१ प्रतिशतले बैंकबाट ऋण लिने गरेका थिए । 

मिटरब्याजीबाट ऋण लिनेको संख्या व्यापक घट्यो
पछिल्लो तीन दशकको तथ्यांकको तुलना गर्दा धनीमनी ऋणदाताबाट ऋणलिनको संख्यामा पनि ठूलो परिणाम घटेको छ । मिटरब्याजीका रूपमा धनीमनी साहुमहाजनले गरिबी, निमुखाले महँगो ब्याजमा ऋण दिने प्रचलन विगतमा रहँदै आएको थियो । त्यो सबैभन्दा बढी तराई मधेसमा हुने गरेको थियो । 

विभिन्न अभियान, आन्दोलनका कारण पछिल्लो समयमा यसरी धनीमनी साहुमहाजनबाट ऋण लिनेका संख्यामा व्यापक गिरावट आएको छ । २०५२/५३ मा ३९.४ प्रतिशतले धनीमनीबाट ऋण लिने गरेका थिए । २०७९/८० आइपुग्दा यो घटेर ११.४ प्रतिशत झेरको छ । धनीमनी साहुमहाजनबाट ऋण लिनेको सख्या २०६०/६१ मा २६ प्रतिशत र २०६६/६७ मा १५.१ प्रतिशत थियो । 

ऋण व्यक्तिगत प्रयोजनमा धेरै खर्च 

बैंक होस्, आफन्त होस् वा ऋणदाताबाट लिएको ऋण मानिसहरूले व्यक्तिगत प्रयोगमा बढी खर्च गर्ने तथ्यांकले देखाएको छ । जीवनस्तर सर्वेक्षण प्रतिवेदन २०७९/८० अनुसार आधाभन्दाले अन्य व्यक्तिगत प्रयोजनका लागि ऋण लिएको देखिएको छ ।

५५.८ प्रतिशतले अन्य व्यक्तिगत प्रयोगका लागि ऋण लिएको देखिएको छ । यो संख्या भने बढिरहेको देखाउँछ । बढी मात्रै त्यस्तो ऋण छोराछोराको शिक्षा(विदेश पठाउन)मा खर्च भइरहेको पाइएको छ । २०५२/५३ मा २१.९, २०६०/६१ मा २९.३ प्रतिशत र २०६६/६७ मा ४३.१ प्रतिशतले अन्य व्यक्तिगत उपयोगको लागि लिएको ऋण खर्च गर्ने गरेका थिए । 

व्यापार व्यवसायमा ऋण घट्दो 
लिएको ऋण व्यापार व्यवसाय र फार्ममा उपयोग गर्ने संख्या पनि घट्दो छ । प्रतिवेदनअनुसार २०.७ प्रतिशतले मात्रै यसरी लिएको ऋण व्यापार व्यवसायमा प्रयोग गरेको देखिएको छ । २०५२/५३ मा २८.९, २०६०/६१ मा २४.२ प्रतिशत र २०६६/६७ मा २८.२ प्रतिशतले लिएको ऋण व्यापार व्यवसाय गर्न र कृषि फारम सञ्चालन गर्न उपयोग गर्ने गरेका थिए । 

घरायसी उपयोगमा कम 
लिएको ऋण घरायसी उपयोगमा पनि कमै प्रयोग हुन थालेको छ । पछिल्लो तथ्यांकअनुसार २३.५ प्रतिशतले मात्रै घरायसी उपयोगमा यसरी लिएको ऋण प्रयोग गर्दै आएका छन् । जुन २०५२/५३ मा ४९.४, २०६०/६१ मा ४६.५ प्रतिशत र २०६६/६७ मा ३०.७ प्रतिशतले लिएको ऋण घरायसी उपयोगमा प्रयोग गर्ने गरेका थिए । 

कृषि पेसा अपनाउने परिवार घट्दै
नेपाल कृषि प्रधान देश हो । ठूलो संख्यामा नेपालीहरू कृषि व्यवासयमा आश्रित रहँदै आएका छन् । तर, पछिल्लो समय कृषि पेसा आउने नेपालीको संख्या घट््दै गएको छ । २०५२/५३ मा ८३.१ प्रतिशत कृषि पेसामा संलग्न थिए भने हाल ६०.३ प्रतिशत मात्रै कृषिमा संलग्न रहेको देखिएको छ । यो अवस्था विगतको तीन दशकको अबधिमा घट्दै गएको छ । २०६०/६१ मा ७७.५ प्रतिशत र २०६६/६७ मा ७३.९ प्रतिशत कृषिमा आश्रित परिवार थिए ।

प्रतिव्यक्ति वार्षिक खर्च १,३०,८५३ रुपैयाँ 
खाद्य, गैरखाद्य वस्तुको महँगी, जीवनस्तरमा आएको उत्तारचढावले घर व्यवहार चलाउन धेरै खर्च लाग्न थालेको छ । तीन दशकको अवधिमा प्रतिव्यक्ति घरपरिवार खर्च अत्याधिक बढेको छ । औसत प्रतिव्यक्ति वार्षिक उपयोग खर्च २०५२/५३ मा ६,८०२ रुपैयाँ थियो । । जीवनस्तर सर्वेक्षण २०७९/८० अनुसार अहिले प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष उपभोग खर्च १,३०,८५३ रुपैयाँ पुगेको छ । २०६०/६१ मा १५,८४८ र २०६६/६७ मा ३४,८२९ रुपैयाँ उपभोग खर्च थियो ।

सबैभन्दा धनी २० प्रतिशतले त २,५४,८०६ रुपैयाँ उपभोग खर्चमा प्रयोग गर्छन् । जसकी सबभन्दा गरिबी २० प्रतिशतले ५७,८८५ रुपैयाँ घर चलाउन खर्च गरिरहेका छन् । यो खर्च धनी र गरिब दुवैमा बढेको छ । धनीले २०५२/५३ मा १५,२४३, २०६०/६१ मा ४२,२३६ र २०६६/६७ मा ७८,५०४ रुपैयाँमा व्यवहार चलाउन खर्च गर्थे । गरिबीले २०५२/५३ मा २,५७१ २०६०/६१ मा ४,९१३ र २०६६/६७ मा १३,१६८ रुपैयाँमा घर व्यवहारमा खर्च गर्थे । प्रतिव्यक्ति वार्षिक उपभोग खर्च सबैभन्दा बढी काठमाडौं उपत्यकालगायत सहरी क्षेत्रमा २,६३,३१८ रुपैयाँ छ । भने सबैभन्दा कम मधेस प्रदेशको ग्रामीण क्षेत्रमा ७१, ८२८ छ । कोशी, बागमती, गण्डकी र लुम्बिनीको सहरी क्षेत्रमा प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष उपभोग खर्च औसतभन्दा बढी छ । 

सबैभन्दा बढी उपभोग खर्च अनुपात लुम्बिनी प्रदेशको सहरी क्षेत्र र काठमाडौं उत्यकाको सहरी क्षेत्रमा पाँच गुणाभन्दा बढी छ । त्यस्तै सबैभन्दा कम अनुपात सुदूरपश्चिमको ग्रामीण क्षेत्रमा तीन गुणनाभन्दा बढी(३.१८) देखिएको छ । 

खाद्य खर्च घट्दै, गैरखाद्य खर्च बढ्दै 
औसत कुल खर्च बढ्दै जाँदा खाद्य खर्चको प्रतिशत घट्दै गएको देखिन्छ । तर, गैर खाद्य खर्च भने बढ्दै गएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । सबभन्दा धनी मानिने मध्ये खाद्यमा सबभन्दा कम हिस्सा खर्च गर्ने व्यक्तिहरू काठमाडौं उपत्यका सहरी क्षेत्रमा छन् । जसले कुल खर्चको २८ प्रतिशत मात्र खाद्य वस्तुमा खर्च गर्छन् । यो प्रतिशत ग्रामीण क्षेत्रका सबभन्दा धनी व्यक्तिहरूले खर्च गर्नेभन्दा धेरै न्यून छ । 

परिवारको खाद्य तथा गैरखाद्य वस्तुहरूमा प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष उपभोग खर्च हेर्दा जीवनस्तर सर्वेक्षण तेस्रो(२०६६/६७)मा कुल उपभोग खर्चको ३८ प्रतिशत गैरखाद्य खर्च र ६२ प्रतिशत खाद्य खर्च रहेको थियो । हाल गैरखाद्य खर्चमा उल्लेख्य वृद्धि भएको छ । २०७९/८० गैरखाद्य खर्चको अंश ४७ प्रतिशत पुगेको छ । यसैगरी खाद्य खर्चको अंशमा गिरावट भई ५३ प्रतिशतमा झरेको छ ।

घरपरिवारको खर्चमा भएको अत्याधिक वृद्धिले गर्दा उपभोगको प्रवृत्तिमा व्यापक परिवर्तन आएको अनुमान लगाउन सकिने प्रतिवेदनमा छ । अतिरिक्त जीवनस्तर सर्वेक्षण तेस्रो(२०६६/६७)मा ४० वटा खाद्य वस्तुहरू समावेश भएको थियो भने हाल खाद्यवस्तुहरूको संख्या ७७ पुगेको छ । पछिल्लो समय खाद्य वस्तुमा पनि मासु, फलफूल, सुक्खा फलफूल जस्ता महँगा खाद्य वस्तुको उपयोग मानिसहरू गर्न थालेका छन् । 

प्रतिव्यक्ति २२३६ किलो क्यालोरी प्रतिदिन आवश्यक 
कुनै व्यक्तिको आधारभूत खाद्य आवश्यकता निर्धारण गर्न सर्वप्रथम एक व्यक्तिलाई स्वस्थ्य र सक्रिय जीवनयापनका लागि प्रतिदिन आवश्यक पर्ने न्यूनतम क्यालोरीको हिसाव गर्नुपर्ने हुन्छ । परिवारमा रहेका बालबालिका, किशोर–किशोरी, वयस्क महिला पुरुष र तिनको पेसा अनुसारको यथार्थ विवरण प्राप्त भएमा उमेर समूह र पेसाअनुसार आवश्यक औसत क्यालोरीको आधारमा हिसाव गरी प्रतिव्यक्ति प्रतिदिन आवश्यक पर्ने क्यालोरी निकाल्नुपर्ने प्रतिवेदनमा छ । प्रतिव्यक्ति २,२३६ किलो क्यालोरी प्रतिदिन आवश्यक गर्ने प्रतिवेदनमा छ । 

गरिबी विश्लेषणको एक महत्वपूर्ण पक्ष विगतका गरिबीका दरहरूसँग तुलनायोग्य हुने गरी विश्लेषण गर्नुभएको प्रतिवेदनमा छ । प्रतिवेदनमा भनिएको छ, ‘तुलनायोग्य विश्लेषण गर्दा अपनाइने आधारभूत मान्यता सापेक्षिक गरिबले प्रयोग गर्ने खाद्य डालोमा परिवर्तन भएको छैन भन्ने मान्यता राखिएको हुन्छ । अर्थात् एउटै डालोलाई विभिन्न समयको बजारका आधारमा डालोको मूल्यांकन गरी परिवारको सुरुको अवस्थामा परिवर्तन आए नआएको हेर्न सकिन्छ । तर, तेस्रो जीवनस्तर सर्वेक्षणदेखि हालसम्मका वर्षको अवधिमा घरपरिवारले प्रयोग गर्ने आधारभूत खाद्य डालोको संरचनामा उल्लेखनीय रूपले परिवर्तन भएको पाइएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । यी दुई सर्वेक्षण अवधिमा सापेक्षिक गरिब समूहले प्रयोग गर्ने खाद्य डालोमा पर्ने वस्तुहरूको भार संरचना, प्राप्त आधा क्यालोरी तथा खाद्य खर्चको हिस्सामा व्यापक परिवर्तन भएको पाइएको प्रतिवेदनमा छ । यो खाद्य डालोमा खास गरेर ताजा तथा सुक्खा फलफूल, माछामासु जस्ता खाद्यवस्तुको उपभोगमा वृद्धि भएको देखिएको । त्यसैगरी गैरखाद्य वस्तुहरूको खर्च संरचनामा समेत व्यापक परिवर्तन भएको अनुमान गर्न सकिने प्रतिवेदनमा छ ।

व्यक्तिलाई प्रतिदिन आवश्यक पर्ने क्यालोरीको हिसाब गर्दा उमेर समूहलाई १ वर्षभन्दा कम, १ देखि ३ वर्ष, ४ देखि ६ हिसाब वर्ष ७ देखि ९ वर्ष सम्मका बालबालिकालाई तोकिएको किलो क्यालोरी तथा १० देखि १२ वर्ष, १३ देखि १५ वर्ष, १६ देखि १७ वर्ष र १८ वर्षदेखि माथिका उमेर समूहमा रहेका व्यक्तिहरूलाई महिला र पुरूषअन्तर्गत आवश्यक क्यालोरी गरिबी छुट्याई हिसाब गरिएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । 

सर्वेक्षणबाट प्राप्त घरपरिवारमा रहेका उमेर समूहअनुसारको जनसंख्याले उक्त समूहमा तोकिएको क्यालोरीलाई गुणन गरी दैनिक आवश्यक हुन आउने क्यालोरीको हिसाब गरिएको छ । यसरी उमेर समूहअनुसार हिसाब गरी आएको प्रतिघरपरिवारलाई आवश्यक औसत क्यालोरीलाई औसत परिवार संख्याले भाग गर्दा प्रतिव्यक्ति गरी प्रतिदिन २,२३६ किलो क्यालोरी पर्ने देखिएको प्रतिवेदनमा छ । यहाँ प्रतिव्यक्ति प्रतिदिन आवश्यक क्यालोरी गणना गर्दा संयुक्त १२ राष्ट्रसंघको कृषि तथा खाद्य संगठनको सन् २०१२ मा प्रकाशित प्रतिव्यक्ति प्रतिदिन आवश्यक न्यूनतम क्यालोरी र नेपाल सरकार कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयले सन् २०१७ मा प्रकाशित पुस्तकमा सिफारिस गरिएको क्यालोरीलाई आधार मानिएको छ ।

सर्वेक्षणमा ६ महिनाभन्दा कम र ६ महिनादेखि १ वर्षसम्मको उमेर समूहको विवरण प्राप्त हुन नसकेकोले सोही उमेर समूहमा उल्लेख गरिएको आवश्यक क्यालोरी क्रमशः ५०६ र ६०० किलो क्यालोरीको औसत हिसाब गरी १ वर्षभन्दा कम उमेर समूहको लागि आवश्यक क्यालोरी निकालिएको छ । पेसा र भौगोलिक क्षेत्रअनुसार तथा महिलाको गर्भाअवस्था र दूध खुवाउने उमेर समूह जस्ता विवरण उपलब्ध हुन नसकेकोले यस अघिका सर्वेक्षणहरूमा जस्तै वयस्क उमेर समूहको लागि मध्यमस्तरको क्यालोरी प्रयोग गरी गणना गरिएको प्रतिवेदनमा छ । दुई सर्वेक्षण बीचको अवधि लामो भएको र घरपरिवारको उपभोग प्रवृत्तिमा व्यापक परिवर्तन आएकाले तेस्रो सर्वेक्षण २०६६/६७ मा भएका ४० खाद्यवस्तुमा घरपरिवारमा उपभोग गरिएका खाद्यवस्तुमध्ये क्यालोरीमा मापन गर्न सकिने ३७ ओटा थप गरी ७७ वटा खाद्यवस्तुको डालो निर्माण गरिएको छ ।

जीवनस्तर सर्वेक्षण तेस्रोमा ४० ओटा खाद्य वस्तुहरू खाद्य डालोमा समावेश गरिएकोमा हाल उक्त वस्तुहरूको संख्या ७७ पुगेको छ । तेस्रो सर्वेक्षण (२०६६/६७) मा निर्धारित खाद्य गरिबीको रेखा २०८० को मूल्यमा प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष २६ हजार ९ सय ३६ रुपैयाँँ रहेकोमा हालको खाद्य गरिबीको रेखा ३५ हजार २९ रुपैयाँ रहेको छ । यसले तेस्रो सर्वेक्षण (२०६६/६७) मा निर्धारित खाद्य उपभोग खर्चको तुलनामा यस सर्वेक्षणले उच्च खर्च आवश्यक पर्ने देखाएको प्रतिवेदनमा छ । खाद्य उपभोग खर्चमा भएको वृद्धिसँगै खाद्य उपभोग प्रवृत्तिमा नयाँ र तुलनात्मक रूपमा महँगा तथा पोषणयुक्त खाद्यवस्तुहरू जस्तैः मासु, फलफूल र सुक्खा फलफूलहरूको उपभोगतर्फ रूपान्तरण भएको देखिएको प्रतिवेदनमा छ । ।

गरिबीको दर वृद्धि

नेपाल जीवनस्तर सर्वेक्षण तेस्रो (२०६६/६७) को गैर खाद्य गरिबीको रेखालाई २०८० को मूल्यमा र नयाँ गैरखाद्य गरिबीको रेखा तालिका ६ मा प्रस्तुत गरिएको छ । तेस्रो सर्वेक्षणमा निर्धारित गरिबीको रेखा प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष १५ हजार ९ सय ९ बाट वृद्धि भई ३७ हजार ८ सय ७९ रुपैयाँ पुगेको देखिन्छ ।

प्रतिवेदनअनुसार सर्वेक्षणको समयको प्रचलित मूल्यका आधारमा नेपालका विभिन्न क्षेत्रअनुसार गरिबीका रेखाहरू दुई समूहमा अर्थात् खाद्य तथा गैरखाद्य कायम गरिएका छन् जहाँ गैरखाद्यमा आवास, लत्ताकपडा र शिक्षा लगायतका खर्च समावेश नयाँ र गरिएको छ । खाद्य गरिबी रेखा र गैरखाद्य गरिबी रेखालाई जोडी गरिबीको रेखा निर्धारण गरिएको छ । यस सर्वेक्षणतर्फ गरिबीका रेखाहरू १५ वटा विश्लेषणात्मक क्षेत्रको आधारमा निकालिएको छ । नेपालको सालाखाला गरिबीको रेखा प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष ७२ हजार ९ सय ८ रुपैयाँँ निर्धारण गरिएको छ भने तेस्रो सर्वेक्षणमा १९ हजार २ सय ६१ रुपैयाँँ निर्धारण गरिएको थियो । सर्वेक्षण अन्तराल अवधिको मुद्रास्फीति समायोजन गर्दा २०६६/६७ को गरिबीको रेखा १९,२६१ रुपैयाँँ हालको मूल्यमा ४२ हजार ८ सय ४५ बराबर हुन आउने प्रतिवेदनमा छ । 

काठमाडौं उपत्यकाका बासिन्दाले अन्य क्षेत्रका बासिन्दाले भन्दा बढी मूल्यमा न्यूनतम आवश्यकता (१,२९,९३४) रुपैयाँँ) पूरा गरिरहेको प्रतिवेदनमा छ भने मधेस ग्रामीण क्षेत्रमा सबैभन्दा कम ४७,३४४ रुपैयाँँमा न्यूनतम आवश्यकता देखिन्छ । साथै क्षेत्रगत मूल्य सूचकांक १.७८ (काठमाडौं उपत्यका) देखि ०.६५ (मधेस ग्रामीण क्षेत्र) का बीचमा वितरण भएको पाइएको प्रतिवेदनमा छ ।

औसत आयमा पनि वृद्धि 

पछिल्लो प्रतिवेदनअनुसार परिवारको औसत आमदानी ५,५१,१४८ रुपैयाँ पुगेको छ भने प्रतिव्यक्ति आय १,३६,७०७ पुगेको छ । तीन दशकमा यो धेरै नै बढेको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । २०६६/६७ मा परिवारको आय २,०२,३७४ थियो भने प्रतिव्यक्ति आय ४१,६५९ थियो । २०५२/५३ मा परिवारिक औसत आय ४३,७३२, प्रतिव्यक्ति आय ७,६९० थियो । २०६०/६१ मा परिवारिक औसत आय ८०,१११ र प्रतिव्यक्ति आय १५,१६२ थियो । 

७१ प्रतिशत रेमिटेन्स विदेशबाट 

प्रतिवेदनअनुसार ७०.७ प्रतिशत रेमिटेन्स विदेशबाट आउने गरेको छ । देशभित्रको रेमिटेन्स २९.३ प्रतिशत छ । भारतबाट आउने रेमिटेन्स २१.३ प्रतिशत छ । अन्य देशबाट प्राप्त हुने रेमिटेन्स ४९.४ प्रतिशत छ ।

१२ वर्षको अवधिमा भारतबाट आउने रेमिटन्स बढेको छ भने अन्य देशबाट आउने आउने रेमिटेन्स घटेको छ । भारतबाट २०६६/६७ मा ११.३ प्रतिशत रेमिटेन्स आउने गरेको प्रतिवेदन छ । भने अन्य देशबाट ६९.१ प्रतिशत २०६६/६७ मा आउने गरेको थियो । 

बालबालिका घटदै, वृद्धवृद्धा बढ्दै 
पछिल्लो समय बालबालिकाको संख्या घट्दै गएको छ । १४ वर्षसम्मका बालबालिकाको संख्या भारी कटौती भएको छ । २०५२/५३ मा ४२.२ प्रतिशत बालबालिका थिए भने २०७९/८० मा आइपुग्दा कुल जनसंख्याको २८.३ प्रतिशत बालबालिका मात्रै छन् । क्रमशः बालबालिकाको संख्या घट्दै गएको छ । २०६०/६१ मा ३९.६,२०६६।६७ मा ३६.७ बालबालिका थिए ।

बालबालिका घटे पनि १५ देखि ५९ वर्षका व्यक्तिको संख्यामा पनि नेपालमा बढेको छ । २०५२/५३ मा ५०.८,२०६०।६१ मा ५२.८,२०६६।६७ मा ५४.२ र २०७९।८० मा ६०.८ प्रतिशत व्यक्ति १५ देखि ५९ वर्ष थिए । ६० वर्ष माथिको संख्या पनि बढ्दै गएको छ । जीवनस्तर सर्वेक्षण २०५२/५३ मा ६.८ रहेको ज्येष्ठ नागरिकको संख्या २०७९/८० मा १०.९ प्रतिशत पुगेको छ । २०६०।६१ मा ७.६,२०६६।६७ मा ९.१ प्रतिशत थियो । 

परिवार आकार खुम्चिँदै 
पछिल्लो २८ वर्षको पविारको संख्या पनि खुम्चिँदै गएको छ । २०५२।५३ मा एउटा परिवारका औसत ५.७ (करिब ६ जना) थिए अहिले (२०७९।८०) आउँदा एउटा परिवारमा जम्मा ४ जना मात्रै छन् । परिवार संख्यामा २०६०।६१ मा ५.३ र २०६६।६७ मा ४.९ थियो ।