के शिक्षकले राजनीति गर्न हुन्छ ?

नेपालको शैक्षिक परिदृश्यको जीवन्त चित्रणमा एउटा ठूलो विवादास्पद प्रश्न छः के शिक्षकहरूलाई राजनीतिमा भाग लिन अनुमति दिनुपर्छ ? यो बहसले प्रजातान्त्रिक मूल्यमान्यता, शैक्षिक अखण्डता र सामाजिक मान्यताको केन्द्रबिन्दुमा प्रहार गर्छ। नेपालमा शिक्षाविद्हरूको राजनीतिक संलग्नताका बहुआयामिक प्रभावहरू बुझ्न यस प्रवचनमा छलफल गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।

शिक्षक र राजनीतिबीचको सम्बन्ध जटिल छ। युवा दिमागलाई आकार दिन र भविष्यका लागि तयार पार्न शिक्षकले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। यद्यपि, जब राजनीति शिक्षाको क्षेत्रमा प्रवेश गर्छ, यसले पूर्वाग्रह, अनुशासन र प्रभावको दुरुपयोगको बारेमा चिन्ता बढाउन सक्छ।

नेपालमा शिक्षकहरूले राजनीतिमा भाग लिनुहुन्छ कि हुँदैन भन्ने प्रश्न बहुआयामिक र सूक्ष्म छ। शिक्षकहरूलाई नागरिकको रूपमा राजनीतिक गतिविधिहरूमा भाग लिने अधिकार भए तापनि उनीहरूले शिक्षकको रूपमा आफ्नो भूमिकालाई ध्यान दिएर निभाउन आवश्यक देखिन्छ। नागरिक संलग्नता र व्यावसायिक जिम्मेवारीबीच सन्तुलन कायम गरेर, शिक्षकहरूले शिक्षा प्रणालीको अखण्डतालाई कायम राख्न सक्नुपर्छ।

वर्तमान गतिशीलता बुझ्नको लागि, नेपालमा शिक्षक राजनीतिको ऐतिहासिक जरा पत्ता लगाउन आवश्यक छ। सन् १९९० मा लोकतन्त्रको आगमनले शिक्षा क्षेत्रसहित राजनीतिक सक्रियताको नयाँ युगको सुरुवात ग¥यो। शिक्षकहरू, परिवर्तनको भावनाबाट प्रेरित भएर, आफ्ना अधिकारहरूको वकालत गर्न र शैक्षिक नीतिहरूलाई प्रभाव पार्न आफूलाई संघहरूमा संगठित गर्न थाले। अखिल नेपाल राष्ट्रिय स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन (क्रान्तिकारी) (अनेरास्ववियु) एक प्रमुख शक्तिको रूपमा उभिएको थिए, जसले देशभरका शिक्षाविद्हरूको अभियानलाई अगाडि बढाएको छ।

नेपालको इतिहास राजनीतिक उथलपुथल, संक्रमण र आन्दोलनसँग जोडिएको छ। शिक्षकहरू, ज्ञान र मार्गदर्शनका स्तम्भहरूका रूपमा सम्मानित जनमतलाई आकार दिन र परिवर्तनको वकालत गर्न निर्णायक भूमिका खेलेका छन् भने प्रजातान्त्रिक आन्दोलनदेखि सामाजिक न्याय अभियानहरूसम्म, शिक्षाविद्हरू सामाजिक रूपान्तरणलाई उत्प्रेरित गर्न अग्रभागमा रहेका छन्।

नेपालका विद्यालय र विश्वविद्यालयहरू लामो समयदेखि राजनीतिमा शिक्षक र प्राध्यापकहरूको प्रत्यक्ष संलग्नताको विषय बनेका छन् र अहिले यो मुद्दा फेरि उठेको छ। अहिले बहसको केन्द्रबिन्दु शैक्षिक नीति र राजनीतिक अभिव्यक्तिको संयोजन हो। एकातिर, शिक्षकहरूलाई ज्ञान प्रदान गर्ने, आलोचनात्मक सोचलाई बढावा दिने र भावी पुस्ताहरूलाई पालनपोषण गर्ने महान् जिम्मेवारी सुम्पिएको छ। राजनीतिक तटस्थताका पक्षधरहरूले शैक्षिक वातावरणको पवित्रता कायम राख्न शिक्षकहरूले पक्षपातपूर्ण गतिविधिहरूबाट टाढा रहनुपर्ने तर्क गर्छन्। शिक्षकहरूको राजनीतिक संलग्नताका समर्थकहरूले लोकतन्त्र विविध आवाज र सक्रिय नागरिकतामा फस्टाउँछ भनी दाबी गर्छन्। 

जब राजनीति शिक्षाको क्षेत्रमा प्रवेश गर्छ, यसले पूर्वाग्रह, अनुशासन र प्रभावको दुरुपयोगको बारेमा चिन्ता बढाउन सक्छ। शिक्षकले शिक्षा प्रणालीको अखण्डतालाई कायम राख्न सक्नुपर्छ।

शिक्षकहरू, सामुदायिक प्रभावकारहरूको रूपमा, चेतना जगाउन, सुधारको वकालत गर्न, र सीमान्तकृत आवाजहरू बढाउनको लागि एक अद्वितीय प्लेटफर्म छ। राजनीतिमा उनीहरूको संलग्नताले सामाजिक परिवर्तन र नागरिक सशक्तीकरणको लागि उत्प्रेरकको रूपमा काम गर्न सक्छ। तर, शिक्षा र राजनीतिको अन्तरसम्बन्ध चुनौतीरहित छैन। शैक्षिक संस्थाहरूमा पूर्वाग्रह, शिक्षा र विभाजनको सम्भावनाले निष्पक्षता र शैक्षिक स्वतन्त्रताको बारेमा चिन्ता बढाउँछ। शिक्षा प्रणालीको अखण्डतालाई कायम राख्न व्यक्तिगत विश्वास र व्यावसायिक जिम्मेवारीबीच सन्तुलन कायम गर्न आवश्यक छ।

शिक्षा ऐन, २०२८ को दफा १६ ङ (५) (छ) मा ‘शिक्षक वा कर्मचारी राजनीतिक दलको कार्यकारिणी समितिको सदस्य भएको पाइएमा पदबाट हटाउन सकिने’ कानुनी व्यवस्था छ। राजनीतिक दलसम्बन्धी ऐनमा सरकारी शिक्षक र कर्मचारी दलको सदस्य हुन नपाउने व्यवस्था छ। दुईवटा कानुनको दुईथरी विरोधाभाष व्यवस्थाको गलत फाइदा उठाउँदै शिक्षकहरूले दलको सदस्यता लिने गरेका हुन्। दलहरूले पनि शिक्षकलाई सदस्यता दिने गरेका छन्। ऐनले विद्यालयका शिक्षकहरूलाई राजनीतिक पदमा बस्न प्रतिबन्ध लगाएको भए पनि शिक्षकहरूले खुलेआम कार्यकर्ता वा निर्वाचन प्रतिनिधिका रूपमा राजनीतिक गतिविधिमा संलग्न भई नियमलाई अप्रासंगिक बनाएका छन्।

पर्याप्त स्रोतसाधन, भत्ता र अवसरहरू उपलब्ध गराउने जस्ता उनीहरूको आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्दा उनीहरूलाई पार्टी सम्बन्धको अनुचित विशेषाधिकारको प्रलोभनबाट रोक्न सकिन्छ। विद्यमान नियमावलीलाई कडाइका साथ लागू गर्नुपर्छ र सरकारले शैक्षिक संस्थाहरूलाई स्वायत्त र आत्मनिर्भर बनाउन काम गर्नुपर्छ। उदाहरणका लागि, प्रधानमन्त्री विश्वविद्यालयको कुलपति वा उपकुलपतिमा राजनीतिक नियुक्ति गर्नुपर्ने कुनै कारण छैन। यस्ता स्पष्ट रेखाहरू कोरेर लागू गर्न नसकेसम्म, व्यावसायिकता र राजनीतिबीचको स्पष्ट विभाजन धमिलो हुँदै जान्छ र हाम्रा पहिलेदेखि नै बिरामी भएका शैक्षिक संस्थाहरूलाई मेट्दै जानेछ।

कोही शिक्षक आफ्नो बढुवा भइहाल्छ कि भनेर पनि राजनीति पार्टीमा आबद्ध हुने गरेका छन। माथिल्लो तहमा बढुवा हुने आस बोकेर राजनीतिमा लाग्ने शिक्षकहरू बढुवा हुनु या दुर्गम बस्तीदेखि सहरी क्षेत्रमा सरुवा हुन पाइहालिन्छ कि भनेर उनीहरू पार्टीको शुभचिन्तकमात्र नभई कार्यकर्ता नै भए पनि हुन तयार भएको पाइन्छ।

सन् २०१२ मा भारतको बम्बई उच्च अदालतले शिक्षालाई दलीय राजनीतिबाट टाढा राख्नुपर्ने बताएको थियो। फैसलासँगै अदालतले एक शिक्षकलाई राजनीतिक दलसँग आबद्ध भएको आरोपमा निलम्बनसमेत गरेको छ। यो मुद्दालाई नियाल्दा के नेपालमा पनि राजनीति गर्ने शिक्षक माथि यो हदसम्म जान सकिन्छ त ? यसरी हेर्दा हाम्रो धेरैजसो स्थान र पदमा राजनीतिक नियुक्ति हुने भएकाले भारतको उच्च अदालतले गरेको फैसला जस्तै त हामी अपेक्षा गर्न सक्दैनौं तर शिक्षकलाई यो कुराबाट सचेत भने अवश्य गर्न सकिन्छ।

शिक्षक एउटा यस्तो पेसा हो जसले हजारौं डाक्टर, वकिल, इन्जिनियर, पाइलट, राजनेता आदिजस्ता अर्को पेसा जन्माउँछ। कुनै समाजलाई मार्गदर्शन दिन शिक्षकको शिक्षणले अत्यन्तै ठूलो भूमिका खेलेको हुन्छ। शिक्षकलाई समाजले हेर्ने दृष्टिकोण अत्यन्तै सम्मानजनक हुने भएकाले शिक्षकले गरेको र दिएको अर्ती प्रायःले स्वीकार गरेका हुन्छन्। यसै कारणलाई राजनीतिक दलहरूले कमजोर पक्ष खडा गरी शिक्षकहरूलाई दलको झगडा बोक्न वाद्य बनाउँछ्न यदि यसो भएन भने बौद्धिक रूपमा शिक्षकहरूलाई दलको प्रचार गर्न प्रोत्साहन गर्छन्।

शिक्षकहरू राजनीतिक दलमा संलग्न भए विद्यालयको स्तरोन्नतिमा अवरोध हुन सक्ने विभिन्न धारणहरू आउने गर्छ। नआओस् पनि कसरी नजिकबाट नियाल्ने हो भने हाल त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्तर खस्क्नुको मुख्य एक कारण भनेकै विश्वविद्यालयभित्र हुने दलीय राजनीति हो। विद्यालयको शैक्षिक सुधारका लागि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेकै अनिवार्य कक्षा सञ्चालन गर्नु नै हो यदि कक्षा कोठामा विद्यार्थीलाई शिक्षकविहीन राखेर शिक्षक राजनीति गर्न जान्छ भने यो कदापि स्वीकार्य हुने छैन। यस्तो कदम चाल्ने जो कोही पदको शिक्षक किन नहुन् त्यस्ता शिक्षकलाई कारबाही गरिनु पर्छ।

राजनीति र शिक्षकबीचको सम्बन्ध स्वाभाविक रूपमा नकारात्मक छैन। शिक्षकसँग विद्यार्थीलाई समाजमा सक्रिय सहभागी बन्न प्रेरित गर्ने र सशक्त बनाउने क्षमता हुन्छ। खुला विचार, आलोचनात्मक सोच, र विविध परिप्रेक्ष्यहरूको सम्मानलाई प्रोत्साहित गरेर, शिक्षकले विद्यार्थीलाई उनीहरूको आफ्नै सूचित विचारहरू विकास गर्न र राजनीतिक परिदृश्यको जटिलताहरू मार्ग पहिल्याउन गर्न मद्दत गर्छ।