यात्रामा देशको मुहार

यात्राको लय प्रदीप सापकोटाको दोस्रो नियात्रासंग्रह हो । यात्राका इन्द्रेणी (२०७७) कृतिबाट नियात्राकारको परिचय बनाएका उनले यसमा जम्मा १७ नियात्रा समावेश छन् । विभिन्न समयमा विभिन्न उद्देश्यले गरिएका सामूहिक यात्राका क्रममा सँगालिएका भोगाइ, अनुभूति र दृश्यको वर्णन यस कृतिमा निकै सटिक र रोचक किसिममा प्रस्तुत छ । नयाँ ठाउँ, नयाँ भूगोल, समाज र संस्कृतिबारे जान्न र बुझ्न रुचि राख्ने उनले यात्रामा जाने, सिके र अनुभव गरेका विषयलाई पाठकसामु साझा गरेका छन् ।

नियात्रा लेखन भनेको यात्राको विवरण र वर्णन मात्र लेख्नु होइन । यात्राका क्रममा स्रष्टाले अनुभूत गरेका अनुभूति, दृश्य, घटना र परिवेशले निर्माण गरेका विचार र धारणा पनि कलात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्नुपर्छ । यस कृतिका नियात्रामा पनि यस किसिमको सचेतता पाइन्छ र नियात्राकारले यात्राको क्रममा सँगालेका दृश्य, जानकारी र त्यसबाट निर्माण भएका धारणा र विचारलाई मिहिन ढंगले आत्मपरक शैलीमा प्रस्तुत गरेका छन् । यसले एकातिर पाठकलाई विभिन्न परिवेशको भ्रमणमा सरिक गराउँछ भने अर्कोतिर नियात्राकारको विश्वदृष्टि बुझ्न र तत्तत् स्थानप्रति धारणा बनाउन मद्दत गर्छ ।

यात्राका क्रममा देखेभेटेका दृश्य, पात्र र परिवेशको चित्रण र ती परिदृश्यहरू माथिका अनुभव, अनुभूति र दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्ने क्रममा नियात्राकार सचेत देखिन्छन् । आफू जुन परिवेशमा पुगेको छ, त्यसबारे चासो र चिन्तासमेत व्यक्त गर्दै ती ठाउँका सकारात्मक पक्ष र कमजोरी पक्षलाई दुवैलाई प्रस्तुत गर्नु नियात्राकारको नियात्रागत प्रवृत्ति हो ।

‘नक्सलवाडी हुँदै टाइगरहिलमा बरालिँदा’ शीर्षकको नियात्रामा उनले त्यहाँको परिवेश र दृश्यको मात्र वर्णन गरेका छैनन् । नक्सलवाडी हुँदै दार्जिलिङ जाने क्रममा त्यस ठाउँसँग सम्बद्ध भएर आउने अतीतका संस्मरण र त्यसबाट निर्मित पूर्वधारणा पनि व्यक्त गरेका छन् ।

‘मलाई हठात् नक्सलाइट आन्दोलनको इतिहास याद आयो । भाकपाबाट विभाजित भएर चारु मजुमदार, कानु सन्यालसहितले यही नक्सलबाडीबाट वर्गशत्रु खतम अभियान सुरु गरेर आन्दोलनलाई हिंसात्मक रूप दिएका थिए । त्यस बीचमा कैयन सरकारी सेना प्रहरी, आन्दोलनका अभियानकर्ता र सर्वसाधारण मारिए । क्रमशः पश्चिम बंगाल, कलकत्तासहितका गाउँमा समेत यो अभियान अगाडि बढ्यो । पछि १९७२ तिर चारु मजमुदार पक्राउ परे र उनी जेलमै मरेपछि बिस्तारै यो पार्टी विभिन्न पार्टीमा विभाजित भयो शिथिल बन्यो (पृ. ११८) ।’ यसरी पाठकले यी नियात्रा पढ्ने क्रममा कतै आफू कहिल्यै नपुगेको भूगोलमा पुग्छन् त कहिल्यै आफूले कहिल्यै सामना गर्नु नपरेको समस्यासँग साक्षात्कार हुन्छन् । कहिले आफ्नै कुरा भनिदिएजस्तो अनुभूति गर्छन् त कहिले इतिहास र समाजका नौलो विषय सन्दर्भबाट जानकार हुन पाउँछन् ।

नियात्राहरू पछिल्लो दुई दशकयताका छन् । संग्रहको पहिलो नियात्रा देशमा गृहयुद्ध चलिरहेको अवस्थामा अर्थात् २०५९ सालमा सुदूरपश्चिमको यात्रा गर्दा बाटोमा गरिने विभिन्न चेकजाँचले दिएको सास्ती र मनोवैज्ञानिक त्रासलाई निकै मार्मिक रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । दोस्रो ‘टनकपुरमा दुःखेको मन’ शीर्षकको नियात्रामा टनकपुर ब्यारेज देखेपछि छिमेकी देशले आफ्नो देशमाथि गरेको ज्यादतीले मन दुखेको कुरा लेखेका छन् । ‘गाजाको दह र पिँढीको बास’ लगायतका पाँच नियात्रा बागलुङ आसपास क्षेत्रको सामाजिक तथा सांस्कृतिक विषय र परिवेशमा केन्द्रित भई लेखिएका छन् ।

जातीय विभेदले ग्रस्त पारेको समाजमा त्यस्तो विभेद हटाउन र जनचेतना विकास गर्न नियात्राकार आफूले निर्वाह गरेको भूमिका पनि कृतिमा छ । ‘सहभोज’ शीर्षकको नियात्रामा छ ः जातीय विभेदको अन्धकार हटाउन खोजेको यो प्रयास चेतनाको मिर्मिरे उज्यालोमा पदार्पण गर्दैगर्दाको खुसी शब्दमा कहाँ व्यक्तिन्थ्यो र हजुर ! कथित दुई जातका दलितबीचको विभेद हटाउन कति सकें ! त्यसपछि त्यो कुराले निरन्तरता पायो पाएन ? याद भएन, तर मेरो आत्मसन्तुष्टिको उचाइ भने चुलियो (पृ. ६६) ।

आन्तरिक पर्यटनमा रमाउने र स्वदेशका विविध भाषा, संस्कृति र भूगोलबारे जान्न चाहने नियात्राकार बाह्य दृश्यमा मात्र रमाउँदैनन्, उनी प्रायः आन्तरिक संवादमा समेत मस्त रहन्छन् । दोलखाको भीमेश्वर नगरपालिकाको कार्यालय भवन परिसर पुगेपछि आफ्नो क्षेत्रको नगरपालिका भवन सम्झँदै लेख्छन् ः पढेर मात्र नहुने रहेछ । डिग्रीमात्र पनि केही होइन रहेछ । प्राविधिक ज्ञानलाई आफ्नो सीप कौशलतामा सही ढंगले घुलन गर्न सके मात्र सुन्दर भौतिक पूर्वाधार बन्न सक्दोरहेछ भन्ने कुरा खरीजुका टाँसिए झैं टाँसिइरह्यो (पृ. १११) । यसरी यात्राका क्रममा देखिएका दृश्य र घटनाहरूको वर्णनसँगै विचार र दृष्टिकोणहरूको प्रस्तुतिले नियात्रा अझ बढी आकर्षक बनेका छन् ।

मधेसको यात्रामा होस् या पहाडी गाउँको यात्रा गरिरहँदा, नेपालको पूर्वी भेगमा पुग्दा होस् या त धार्मिक पर्यटनको सिलसिलामा गरिएको यात्रामा अनि ऐतिहासिक भूभागको अवलोकन गर्दैगर्दाको समयमा होस्– नियात्राकारको जिज्ञासु स्वभाव जहाँ पनि सक्रिय हुन्छ । जसले नयाँ कुराहरूको उत्खनन गर्छ । यसरी भूगोलको यात्रासँगै नियात्राकारले पाठकलाई आन्तरिक संवादको समेत यात्रा गराउन सफल भएका छन् ।

संग्रहका नियात्रा नेपाल र भारतका विभिन्न भूगोलसम्म फैलिएका छन् । नेपालको पश्चिमी पहाडी समाजका सांस्कृतिक, सामाजिकलगायत यथार्थ, नेपालका पहाडी दुर्गम क्षेत्रमा यात्रा गर्दा पाएका हण्डर, ठक्कर र मनोवैज्ञानिक त्रासको अवस्था, मधेसी समाज र त्यहाँको अवस्था, वृद्धा श्रमहरूमा पुग्दा संवेदित भएका अनुभूति, धार्मिक उद्देश्यले गरिएको यात्रा र यसबाट प्राप्त जानकारी र अनुभूतिहरू सबै यी नियात्रामा रोचक ढंगले प्रस्तुत गरिएका छन् ।

कतिपय नियात्राहरू साहित्यिक भ्रमणमा केन्द्रित भएर लेखिएका छन् । यस्ता साहित्यिक उद्देश्यले गरिएका सामूहिक भ्रमणमा केन्द्रित नियात्राहरूमा साहित्य र साहित्यकारसँग सम्बद्ध विषय केन्द्रीय विषय बनेर आएको छ । त्यहाँको भूगोल, परिवेश र स्थानीयता परिधीय विषय बनेर आएको छ । यसरी विविध सन्दर्भ, विविध भूगोल र विविध किसिमका पात्रहरूको उपस्थिति रहेकाले फरकफरक स्वादका नियात्राहरू यस कृतिमा पढ्न पाइन्छ । समग्रमा करिब दुई दशकयताको नेपाली समाज, भूगोल, परिवेश र देशको अवस्थासमेतलाई प्रतिबिम्बित गर्न सफल प्रस्तुत नियात्रा संग्रह नेपाली साहित्यको पठनीय कृति हो ।