जलवायु परिवर्तन अहिलेको विश्वले भोगिरहेको सबैभन्दा ठूलो चुनौती हो । कार्बन उत्सर्जनको उच्च दर र परम्परागत ऊर्जा उत्पादन प्रणालीले पृथ्वीको तापमानमा तीव्र वृद्धि गरिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा, दिगो प्रविधि र हरित ऊर्जा मात्र यस समस्याको समाधानका लागि उपयुक्त बाटो बन्न सक्छ । दिगो प्रविधि र हरित ऊर्जा अहिलेको युगको अनिवार्य आवश्यकता हो । दिगो प्रविधिले ऊर्जा उत्पादन र खपतलाई वातावरणमैत्री, आर्थिक रूपमा सन्तुलित र प्रभावकारी बनाउने लक्ष्य राख्छ ।
जलवायु परिवर्तनले विश्वभरि प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा अर्थतन्त्र, वातावरण र मानव स्वास्थ्यमा गम्भीर प्रभाव पारिरहेको छ । कार्बन उत्सर्जनका कारण सन् २०२३ मा पृथ्वीको औसत तापक्रम औद्योगिक क्रान्तिपूर्वको तुलनामा बढेको तथ्यले यो समस्या कति जटिल छ भन्ने देखाउँछ । ऊर्जा क्षेत्र विश्वभर कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जनको करिब ७३ प्रतिशतका लागि जिम्मेवार छ । परम्परागत ऊर्जा उत्पादन विधिले नवीकरणीय स्रोतहरूको उपयोग नगर्दा प्रदूषण बढ्दै गएको छ । दिगो प्रविधिले वातावरणमैत्री र पुन : प्रयोग गर्न मिल्ने ऊर्जा स्रोतहरूको विकासमा जोड दिन्छ । हरित ऊर्जा, जसमा सौर्य, पवन, जलविद्युत् र जैविक ऊर्जा समावेश छन् । कार्बन उत्सर्जनलाई न्यूनीकरण गर्दै आर्थिक रूपले फाइदाजनक पनि सावित भएको छ ।
सौर्य ऊर्जा मात्र पनि २०३० सम्ममा विश्वको कुल ऊर्जा खपतको २० प्रतिशत पुग्ने अनुमान छ । नेपाल जस्तो देशका लागि, जहाँ वार्षिक ८३ हजार मेगावाट जलविद्युत् उत्पादनको सम्भावना छ । तर हालसम्म २ प्रतिशत मात्र उपयोग भएको छ । हरित ऊर्जा प्रचुर मात्रामा उपलब्ध प्राकृतिक स्रोतहरूको सदुपयोग गर्ने सुनौलो अवसर हो । यस विषयले नेपालको मात्र होइन, सम्पूर्ण विश्वकै दीर्घकालीन विकासमा योगदान पुर्याउन सक्ने सम्भावना राख्छ तथापि, दिगो प्रविधि र हरित ऊर्जा प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्न प्रविधिको पहुँच, आर्थिक लगानी र नीतिगत सुधारहरू अपरिहार्य छन् ।
सूचना प्रविधिको भूमिका : नवीकरणीय ऊर्जा उत्पादन र व्यवस्थापनमा सूचना प्रविधिको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ । स्मार्ट ग्रिड प्रणालीले ऊर्जा वितरणलाई कुशल बनाउँदै नवीकरणीय स्रोतहरूको अधिकतम उपयोग सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्छ । यसले माग र आपूर्तिको वास्तविक समयमा समायोजन गरेर ऊर्जा खेर जानबाट बचाउँछ । कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) र डेटा एनालिटिक्सले सौर्य तथा वायु ऊर्जा उत्पादनको पूर्वानुमान गर्न, खपत ढाँचालाई विश्लेषण गर्न र ऊर्जा उपयोगमा सुधार ल्याउन सहयोग गर्छ । त्यस्तै, इन्टरनेट अफ थिंग्सले विद्युतीय उपकरणहरूलाई आपसमा जोडेर ऊर्जा बचतमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ । ब्लकचेन प्रविधिको प्रयोगले ऊर्जा आदानप्रदानलाई पारदर्शी
र सुरक्षित बनाउन सकिन्छ ।
हरित प्रविधि र दीर्घकालीन विकास : हरित प्रविधिले वातावरणको संरक्षण, आर्थिक सुधार, रोजगारी सिर्जना र स्वास्थ्य सुधार गरेर दीर्घकालीन विकासमा सहयोग पुर्याउँछ । सौर्य, वायु र जलविद्युत्जस्ता नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूले कार्बन उत्सर्जन कम गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । यी ऊर्जा स्रोतहरूको प्रयोगले परम्परागत इन्धनको आवश्यकतालाई घटाएर इन्धन आयातमा हुने खर्च बचत गर्न मद्दत गर्छ ।
हरित ऊर्जा परियोजनाहरूले निर्माण, सञ्चालन र मर्मतसम्भारका लागि धेरै मानिसलाई रोजगारी दिन सक्छ । साथै, वातावरणमैत्री ऊर्जा प्रयोगले हावामा हुने प्रदूषण घटाउँछ । जसले मानिसहरूको स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछ । हरित प्रविधि अपनाउँदा वातावरण स्वच्छ हुन्छ, ऊर्जा खपतमा कमी आउँछ र दीर्घकालीन रूपमा आर्थिक आत्मनिर्भरता बढ्छ । यसरी, हरित प्रविधि केवल पर्यावरणका लागि नभई आर्थिक र सामाजिक उन्नतिका लागि पनि महत्त्वपूर्ण साबित भएको छ । यसको सही प्रयोगले दीर्घकालीन र दिगो विकासका लक्ष्यहरू हासिल गर्न सकिन्छ ।
नेपालका लागि सम्भावना र चुनौती : नेपाल प्राकृतिक स्रोतहरूले भरिपूर्ण देश हो, जहाँ जलविद्युत्, सौर्य ऊर्जा र वायु ऊर्जाका प्रचुर सम्भावना छन् । विशेषगरी सौर्य ऊर्जाका लागि नेपाल उपयुक्त स्थान हो, जहाँ वार्षिक करिब तीन हजार घण्टा घाम लाग्ने तथ्यले यसको सम्भावना थप उजागर गर्छ । जर्मनीले सौर्य ऊर्जा र वायु ऊर्जाको सफल उपयोग गरेर ऊर्जा आत्मनिर्भरता हासिल गर्नुका साथै कार्बन उत्सर्जन घटाएको उदाहरण नेपालका लागि प्रेरणादायक छ । यदि नेपालले पनि सौर्य ऊर्जाको प्रभावकारी प्रवद्र्धन गर्न सकेमा ग्रामीण क्षेत्रका दुर्गम बस्तीहरूमा ऊर्जा पुर्याएर जीवनस्तर सुधार गर्न सकिन्छ ।
तर, नेपालले हरित ऊर्जा प्रविधिको विकासमा केही ठूला चुनौतीको सामना गरिरहेको छ । प्रविधि र लगानीको अभाव, नीतिगत अस्पष्टता र जनचेतनाको कमीका कारण हरित ऊर्जा प्रवद्र्धनमा अपेक्षित प्रगति हुन सकेको छैन । उदाहरणका लागि, कर्णाली क्षेत्रमा सौर्य ऊर्जा परियोजनाहरू सुरु गरिए पनि पर्याप्त आर्थिक स्रोत र जनचेतनाको अभावले ती योजना सफल हुन सकेका छैनन् । यस्ता चुनौती समाधान गर्न स्पष्ट नीति निर्माण, अन्तर्राष्ट्रिय लगानीको आकर्षण र जनस्तरमा शिक्षा र चेतना अभिवृद्धि गर्न आवश्यक छ । यी प्रयासले नेपाललाई हरित ऊर्जा उत्पादन र दीर्घकालीन विकासमा उदाहरणीय देश बनाउन सक्नेछ ।
कार्यान्वयनका उपायहरू : नेपालमा हरित ऊर्जा र दिगो प्रविधिको सफल कार्यान्वयनका लागि विभिन्न उपाय अपनाउन आवश्यक छन् । पहिलो, नीतिगत सुधार अपरिहार्य छ दीर्घकालीन योजनासहित हरित ऊर्जा प्रवद्र्धनका लागि स्पष्ट र प्रभावकारी नीति निर्माण गर्नुपर्छ । सरकारले प्राथमिकताका आधारमा नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूलाई प्रोत्साहन दिने नीतिहरू लागू गर्नु आवश्यक छ । दोस्रो, विदेशी लगानी आकर्षण गर्नु महत्त्वपूर्ण छ । अन्तर्राष्ट्रिय दातृ निकाय र निजी क्षेत्रको लगानी नेपालमा आकर्षित गर्न अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्नुपर्नेछ । ऊर्जा क्षेत्रमा आकर्षक वित्तीय र कर प्रोत्साहन प्रदान गर्नाले लगानीको प्रवृत्ति बढ्न सक्छ ।
तेस्रो, स्थानीयस्तरमा जनचेतना कार्यक्रम चलाउनु पर्नेछ । गाउँगाउँमा हरित ऊर्जा र दिगो प्रविधिको फाइदाबारे जागरुकता अभियान चलाउनु पर्छ । जसले जनतालाई सौर्य ऊर्जा र अन्य नवीकरणीय स्रोतहरूको महत्त्व र उपयोगका बारेमा जानकारी दिन्छ । चौथो, प्रविधि हस्तान्तरण र तालिम पनि महत्त्वपूर्ण छ । विदेशबाट आधुनिक प्रविधि आयात गरेर त्यसलाई स्थानीय परिस्थितिका अनुसार अनुकूलित गर्नु र जनशक्ति प्रशिक्षण कार्यक्रम चलाउनु पर्छ । यसले नेपाललाई हरित ऊर्जा प्रविधिमा दक्ष बनाउनेछ ।
निष्कर्ष : दिगो प्रविधि र हरित ऊर्जा आजको आवश्यकता मात्र होइन, भविष्य निर्माणका लागि अपरिहार्य उपाय हो । जसले देशलाई ऊर्जा आत्मनिर्भरता, आर्थिक विकास र वातावरणीय संरक्षणका दिशामा अघि बढाउन सक्छ । नेपालजस्ता प्राकृतिक स्रोतले सम्पन्न देशमा जलविद्युत्, सौर्य ऊर्जा र वायु ऊर्जाका प्रचुर सम्भावना रहेको छ । तर प्रविधि, लगानी र जनचेतनाको अभावले अपेक्षित प्रगति गर्न सकिएको छैन ।
हरित ऊर्जा प्रवद्र्धनका लागि प्रभावकारी नीतिगत सुधार, अन्तर्राष्ट्रिय लगानी आकर्षण, जनचेतना अभियान र आधुनिक प्रविधि हस्तान्तरण अपरिहार्य छ । यी उपायहरूले नेपाललाई दिगो विकासका लक्ष्यहरू हासिल गर्दै हरित ऊर्जा उत्पादनमा उदाहरणीय देश बनाउन सक्ने सम्भावना छ ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
