अदालतमा सल्लीपिर

नयनराज पाण्डेको नयाँ उपन्यास 'सल्लीपिर' पेमाको जीवनकथा हो। पेमाको जीवनगाथामा बाबु छिरिङ, बालसखा कर्मा, श्रीमान् दावा र छोरा फुर्वा उसका सहयात्री बनेका छन्। कर्मा पेमाको केटाकेटी अवस्थामा खेल्ने साथीमात्र हो।

उनीहरूबीच प्रगाढ स्नेह थियो। त्यो स्नेहले निरन्तरता पाएन। तीन पुस्ताका पात्र छिरिङ, दावा र फुर्वा समग्र समुदायकै प्रतिनिधि हुन्। समय बित्यो, पात्र फेरियो तर दुःख उस्तै रह्यो।

पढाइको तिर्खा
किताबको भूत सवार भएको थियो छिरिङमा। पेमाकी आमा ग्याल्मो चाहन्थी लोग्ने हिमाल चढ्न जाओस्, दुईचार पैसा कमाओस्। तर, छिरिङको ध्यान त्यता थिएन।

भरिया भएर र चौंरी डुलाएर उन्नति हुने कुरामा उसलाई पटक्कै विश्वास थिएन। पढ्ने र कविता लेख्ने काममै ऊ व्यस्त हुन्थ्यो। मौका पर्दा छोरीलाई शेर्पाका दुःखका कथा सुनाउँथ्यो।

ग्याल्मोले छिरिङका सबै किताब जलाइदिएपछि पेमाको जीवनमा नयाँ मोड आयो। छिरिङ घर छोडेर हिँड्यो। ग्याल्मो अमेरिकीसँग बिहे गरेर अमेरिका गई। पेमा लुक्ला छोडेर खुम्बुमा मामाघरमा बस्न पुगी।

 आमाको कारण पेमाको मनमा किताबप्रति एकदमै नकारात्मक धारणा गढेको थियो। ऊ छोरा फुर्वालाई कुनै पनि हालतमा पढाउने पक्षमा थिइनँ। तर, दावाको मृत्युको कुरा लेखिएको चिठी पढ्न नसकिएको घटनाबाट उसलाई पढाइको महत्वबोध भयो।

राजनीतिक कृति र विकृति
२०३१ सालको सोलुखुम्बु काण्ड, जनमतसंग्रह, जसरी पनि चुनाव जित्ने प्रवृत्ति, माओवादी विद्रोह, शाही सेनाको दमनजस्ता घटनालाई लेखकले कथाभित्र समेटेका छन्। कांग्रेस राजनीतिमा लागेको छिरिङको हत्या भएको घटनामार्फत लेखकले एउटा नलेखिएको इतिहासलाई उजागर गरेका छन्।

प्रचलित इतिहासमा सोलुखुम्बु काण्डमा कुनै शेर्पा सहिद भएको देखिँदैन। सोलुखुम्बु विद्रोहको योजनामा स्थानीय समुदायको सहभागिता हुनु र दमनमा उनीहरूको हत्या हुनु स्वाभाविक थियो। माओवादी विद्रोहको पनि सकारात्मक र नकारात्मक दुवै पाटा छन्।

फुर्वामा अध्ययनप्रतिको चेतनाको बीउ माओवादी लडाकु हिमालीले सुनाएको कथाबाटै रोपिएको हो। पछि काठमाडौंबाट किताब लिएर आउँदै गरेकी पेमालाई माओवादीहरूले जिरीमा पक्रिएपछि घटनाले थप दुःखद मोड लिन्छ। माओवादी कार्यकर्ताको अबुझपनको कारण सोझी शेर्पिनी नराम्ररी फसेकी देखिन्छे।

कर्मचारी प्रशासनको भ्रष्ट प्रवृत्तिलाई पनि लेखकले उठाएका छन्। खर्कमा जाने क्रममा भीरमौरीको मह निकालेको निहुँमा गाविससचिव समेतले गरेको ज्यादती र काठमाडौंमा दावाको मृत्युबापतको क्षतिपूर्ति लिने क्रममा गरिएको शोषण उल्लेखनीय छन्।

निजामती कर्मचारीमात्र भ्रष्ट छैनन्, सीमा रक्षा गर्ने दायित्वका सेना नै घूस खाएर राष्ट्रको सीमा यताउता पारिदिन्छन् (पृ. ६९)। मोफसल र दूरदराजका जनताप्रतिको काठमाडौंको उदासीनताले गर्दा पेमाजस्ताले दुःख पाएका छन्।

कथाको उद्देश्य
लेखकले पठन संस्कृतिको महत्वलाई उठाउने मुख्य उद्देश्यसाथ कथालाई अगाडि बढाएको अनुभूति हुन्छ। कथाको प्रधान द्वन्द्व नै पुस्तक र पढाइमाथि खडा गरिएको छ। छिरिङको पुस्तकप्रेम, उसको कविता र उसले पेमालाई सुनाएका कथाका तत्वहरूले उपन्यासको प्रवाहलाई पछ्याइरहेका छन्।

छिरिङले शेर्पाको समुदायलाई बुझेको छ। निरक्षरता नै दुःखको जड हो भन्नेमा ऊ स्पष्ट छ। पेमाको जीवनका प्रत्येक मोडमा छिरिङले बताएका कथा सत्य साबित भएका छन्। छिरिङका गीत, कविता र कथाले उपन्यासको कथालाई संगठित गरेको छ। 

उपन्यासको सबभन्दा ठूलो समस्या भनेको कथावाचक शेर्पा समुदायमा सफलतापूर्वक प्रवेश गर्नै नसक्नु हो। परिधीय अवलोकनबाट देखेको कुराको रिपोर्टमात्र गरेजस्तो लाग्छ। 

पात्र स्वयं उपस्थित नभएर उसका भावनाहरूमार्फत अर्को पात्रको मनोदशालाई नियन्त्रण गर्ने शैली आकर्षक छ। शेर्पाहरूको कठिन र दुःखपूर्ण जीवन तथा पेमा र दावाको लोभलाग्दो प्रेम साक्षरताको महत्वलाई उजागर गर्ने क्रममा प्रयोग भएका सहायक उपकरणमात्र लाग्छन्। यद्यपि यी विषयको वर्णनले उपन्यासको ठूलो अंश ओगटेको छ।

अस्पष्टता तथा त्रुटिहरू
उपन्यासमा प्रशस्त त्रुटि देखिनु खेदजनक छ। विविध कुरालाई एकै ठाउँमा समेट्न खोजेका कारण त्यसो भएको हुनसक्छ। वा, हतारोका कारण आवश्यक ध्यान पुर्‍याउन नसकिएको पनि हुनसक्छ। त्रुटि र अस्पष्टताले समग्र कथालाई धेरै नै कमजोर बनाएको छ।

भाषाको लालित्यले त्यसलाई छोप्न सकेको छैन। दावाको मृत्युपछि पेमाको काठमाडौं यात्रापछिका कथामा नाटकीयताको मात्रा अत्यधिक बढेको छ। छिरिङले सुनाएका कथा नै पेमाको जीवन भोगाइमा रूपान्तरण भएको देखिनु कलात्मक दृष्टिले आकर्षक त छ तर त्यत्तिकै कृत्रिम पनि बन्न पुगेको छ।

एघार सय सोह्रवटा किताब, एघार घरको सेछेन गाउँ, एक सय एघारवटा चौंरी, एघारवटा सूर्य आदि कथामा आउँछन्। एघार संख्याको महत्व शेर्पा समुदायको कुनै मिथकसँग जोडिन्छ कि जोडिँदैन स्पष्ट छैन तर त्यसको प्रयोजन कथामा सिद्ध भएको छैन।

सेछेन गाउँमा एघार घरमा एघारै परिवारको अनुमान गर्नुपर्छ। तर, कतिपय ठाउँमा आएको वर्णनले गाउँको आकार ठूलो भएको अनुमान गर्नुपर्ने हुन्छ। एक सय एघारवटा चौंरीको संख्या पनि भरपर्दो लाग्दैन।

दावाको १० वटा, ग्याल्जेनको सातवटा चौंरी बताइएबाट एघार परिवारको एक सय एघार चौंरी कसरी पुग्छ अनुमान गर्न गाह्रो छ। खर्क जानेहरूमा पनि पेमासहित आठजनाको मात्रै नाम आउँछ। डोल्माको परिवारमा ऊबाहेक अरू सदस्यको उपस्थिति देखिँदैन।

किनभने उसको विवाहमा माइती पक्ष भएर सबै काम पेमाले नै गरिदिन्छे। संख्यामाथिको अर्को अलमल चौंरीलाई चितुवाले आक्रमण गरेको प्रसंगमा पनि देखिन्छ। चितुवा कतिवटा आए र कति चौंरी मारे ? चितुवा बथानमा आयो ? एउटा चितुवाले कतिवटा चौंरी मार्छ ?

अर्को अलमल समयलाई लिएर देखिन्छ। छिरिङको हत्या गरिएको छ वर्षपछि जनमतसंग्रह आउँछ। छिरिङ घर छोडेर हिँड्दा पेमा कम्तीमा पनि नौ÷दस वर्षकी थिई। पेमाको विवाह दलबहादुरले चुनाव जितेको अर्को वर्षमा भएको हो।

दलबहादुरले पञ्चायती चुनाव जितेको होइन, पार्टीगत चुनाव जितेको हो। त्यसको मतलब कम्तीमा पनि २०४८ सालको चुनाव हुनुपर्छ। यो हिसाबले पेमाको विवाह २७÷२८ वर्षमा भएको बुझिन्छ। तर, कथामा त्यस्तो लाग्दैन। अर्को समस्या फुर्वाको उमेर गणनामा छ।

दावा बिहे गरेको पहिलो वर्षमै बाउ बनेको हो (पृ. ७९)। पेमा र दावाको बिहे भएको बाह्र वर्षपछि (पृ. ९८) गाउँमा हिमालीको नेतृत्वको माओवादीको समूह आएको हो। यस हिसाबले पनि फुर्वाको उमेर त्यो बेला ११ वर्षको हुनुपर्छ, १० वर्ष (पृ. ९९) होइन।

दावाले सगरमाथा चढेको त्यसपछि हो (पृ. १२१)। दावाको मृत्युको झन्डै एक वर्षपछि पेमा काठमाडौं गएकी हो। ६ महिना त ऊ बेहोश भएरै बितेको छ। त्यसपछि फुर्वाको उमेर ११ वर्षमात्र बताउँछे पेमा (पृ. १८९)।

हिमालीहरूको समूह सल्लेरी आक्रमणका लागि जाँदै गर्दा सेछेन आइपुगेका हुन्। तर, उनीहरू त्यहाँ आएको र सल्लेरी आक्रमणको समयमा तालमेल मिल्दैन। त्यस्तै, तिब्बतको गुम्बामा लामाले सुनाएको कथामा पद्मसम्भवले चंगेज खाँको आक्रमणबाट बचाउन किताबहरू लगेको प्रसंग आउँछ। पद्मसम्भव र चंगेज खाँको करिब चार सय वर्षको समय अन्तर यहाँ बिलाउँछ।

सानैमा बाआमा बितेर छिमीकै दूध खाएर हुर्केको दावाले (पृ. २७) पेमालाई 'तिमीले पनि मेरी आमाले जस्तै मीठो छम्दुर बनाउँदी रहिछौ' (पृ. ३२) भन्नको लागि आमाको हातले बनाएको छम्दुर खाएको हुनुपर्थ्यो। ग्याल्जेनको सातवटा चौंरी (पृ. ३५) मध्ये चितुवाले पाँचवटा चौंरी मारिदियो (पृ. ५१)।

तर, अब तीनवटा चौंरी बाँकी भन्दा (पृ. ५२) गणनामा गडबड भएको छ। मरिसकेकी छिमीले दावालाई खाना खुवाएको (पृ. १२४) र तिब्बत पुग्नुअगावै फर्किएको ग्याल्जेन तिब्बतमै देखिनु (पृ. ७१) पनि समस्या हो।

'ॐ मणि पद्मे हुँ' मन्त्रको एकेक अक्षरलाई 'शब्द' भनेर अर्थ लगाउँदा (पृ. ७३, ७४) सामान्य नेपाली पाठकलाई पच्दैन। पृ. १६३ मा लगातार आएका वाक्यमा 'जुका' र 'जुगा' आउनुले सम्पादकीय हतारोलाई इंगित गर्छ। मलेवाको जोडीले तेह्र दिनभित्र गुँड बनाउनेदेखि फुल पार्ने र बच्चा कोरल्नेसमेत सकिसक्छन् (पृ. १९१)।

नेपाललाई 'चार वर्ण छत्तीस जात'को फूलबारी भनिन्छ। तर 'चार जात छत्तीस वर्ण'को फूलबारी भनेर पटकपटक भनिएको छ।काठमाडौंमा पेमालाई एक्लै पठाउनु, तिब्बती शरणार्थी निमीसँग भेट हुनु, निमीले सहयोग गर्नु, अन्धाधुन्द प्रकारले किताब किन्नु आदि कतै पनि वस्तुपरक लाग्दैनन्।

चौंरीलाई किताबको भारी बोकाएर हिउँ परिरहेको समयमा बिनाबाटो हिँडाउँदै सगरमाथा बेस क्याम्पसम्मै पुर्‍याइएको छ र चौंरीसहित पेमाको मृत्यु भएको देखिन्छ। अन्तको वर्णनमा तिलस्मी र जादुयी तत्वले महत्व पाएको छ। यी घटनाले संवदेनशील पाठकलाई भावुक बनाउन त सफल हुन्छ तर औचित्य सिद्ध हुँदैन।

उपन्यासको सबभन्दा ठूलो समस्या भनेको कथावाचक शेर्पा समुदायमा सफलतापूर्वक प्रवेश गर्नै नसक्नु हो। परिधीय अवलोकनबाट देखेको कुराको रिपोर्टमात्र गरेजस्तो लाग्छ। ११ वर्षको फुर्वा बल्ल अलिअलि नेपाली बोल्नसक्ने भएको छ (पृ. ९९)। समुदायको चित्र हो यो।

यस्तो समुदायमा हुर्केको फुर्वाले हिमालीले बताएको कथा कसरी बुझ्यो स्पष्ट हुँदैन। पहिले पनि पेमा र कर्माको वार्तालापमा कतै शेर्पा संवाद आउँदैन। बरु आउँछ नेपालीभाषी केटाकेटीलाई पनि गाह्रो पर्ने जटिल संवाद।

कहाँसम्म भने खर्कमा चितुवाको आक्रमण भएपछि उनीहरू 'शेरकेन आयो' (पृ. ५०) भनेर चिच्याउँछन्। न शेर्पा भाषा, न नेपाली ! संवादमै तत्सम शब्दहरूको उपस्थिति बाक्लै छ। ठ्याक्कै भन्नुपर्दा पहाडीया बाहुनक्षेत्रीको कथालाई केही थान शेर्पा शब्द, शेर्पा पात्र र शेर्पा संस्कृतिका केही घटनाको साथ खुम्बुको भूगोलमा आरोपण गरिएको भान पर्छ।

उपन्यासका पाठक
रोमान्टिक क्षणहरूले अतिरिक्त महत्व पाएका छन्। पेमा जहिल्यै दावाको छातीमा टाउको राखेर सुत्छे। दावाको अनुपस्थितिमा उसको बख्खुलाई अँगालो हालेर सुत्छे। पेमा बिहे गरेर जाँदै गर्दा सहरका जोडीले जस्तो त्यही रात 'माया गाँस्न' पाइएला कि नपाइएला भनेर कल्पिन्छे।

सेछेन आइपुगेको दिन दावाका साथीहरू बाहिर आँगनमा नाचगानमा मस्त हुन्छन् तर दावा र पेमा घरभित्र एकार्कामा 'शरीर विलय' गर्ने खेलमा व्यस्त हुन्छन्। उनीहरू रातभर बाहिर निस्कँदैनन्। अर्को कुनै समय ग्याल्जेन रातभर तीनतारेको पाश्र्वसंगीत बजाइरहन्छ, दावा र पेमा घरभित्र मायाप्रीतिको रुमानी खेलमा मस्त हुन्छन् (पृ. ८५)।

दावा खर्कको यात्रामा जाँदै गर्दा पेमा गर्भवती भएको कुरालाई आफू पनि आमाको पेटमा आमाबाबु खर्कको यात्रामा रहँदै गर्दा आएको कुरा जोड्छ। सल्लेरी ब्यारेकको सेनाको जवान आफ्नो परिचय दिँदा नाममात्र भन्दैन, 'भोटेकोसीको पानी खाएको तामाङ' भनेर परिचय दिन्छ।

दुःख, अभाव र कष्टका बीच पनि अभिव्यक्ति र भाषामा रुमानी चञ्चलताले प्राथमिकता पाएको छ। अनि प्रयोग भएको छ एकपछि अर्को पीडादायी घटनाहरूको शृंखला।

कल्पना र यथार्थको बीच कुनै सम्बन्ध नखोज्ने, स्वैरकल्पनालाई बिनालगाम छाड्दै रोमान्टिक अनुभूतिको स्वाद खोज्ने किशोरकिशोरी र तन्नेरीलाई ध्यानमा राखेर लेखिएजस्तो लाग्छ उपन्यास।

निष्कर्ष
लेखककै अघिल्ला केही कृतिले बनाएको उचाइको छायामा यो कृति निम्छरो सिद्ध हुन्छ। विषयवस्तु एकदमै महत्वपूर्ण छ, कथानक पनि सुन्दर छ तर त्यसलाई प्रस्तुत गर्ने घटना कमजोर छन्। संयोजन उत्तरोत्तर खुकुलो हुँदै गएको छ।

नेपालीभाषी पाठकलाई अप्ठेरो नपरोस् भनेर अतिरिक्त चनाखो बन्न खोज्दा समस्या थपिएका हुन सक्छन्। कतै लेखकले आफूसँग भएको सीप, दक्षता र कल्पनाशीलतालाई उपयोग गर्न कञ्जुस्याइँ वा हतारो गरेका त होइनन् ?