पहिरोबाट बच्ने तयारी छैन

मनसुनी वर्षासँगै बाढीपहिरोको जोखिम बढेको छ । भूकम्पले चिरिएर कमजोर भएका जमिनमा मनसुनी वर्षा पस्दा निम्तिने जोखिम अकल्पनीय हुनसक्ने चेतावनी विज्ञहरुले दिइरहेका छन् । गत वर्ष औसतभन्दा कम वर्षा हुँदा ठूला बाढीपहिरो सामना गर्नुपरेन । तर, यो वर्ष देशैभरि मनसुनी वर्षा औसतभन्दा बढी हुने बैज्ञानिक अनुमान भइरहेका बेला त्यसको बलियो संकेत समेत देखिइसकेको छ ।

भूकम्पले चिरिएका जमिनभित्र पानी पस्ने क्रमसँगै डाँडा र पहाडै खस्ने खतरा रहेको विभिन्न अध्ययन अनुसन्धानका प्रतिवेदन पनि छन् । मनसुन सुरु भएका केही साताभित्रैका पहिरो तथा बाढी यसैका परिणाम भएको निश्कर्ष पनि विज्ञहरुको छ । यसै सन्दर्भमा मनसुनी वर्षासँगै निम्तिने प्राकृतिक प्रकोपको अवस्था, जोखिम तथा त्यसको न्यूनीकरण र पूर्व चेतावनीमाथि बहससमेत आवश्यक भइसकेको छ ।

अन्नपूर्ण पोस्ट्ले यिनै विषयमाथि छलफल गर्न लामो समयदेखि नेपालको प्राकृतिक प्रकोप खासगरी पहिरो अध्ययन गरिरहेका पूल्चोक इन्जिनियरिङ क्याम्पस, विपद् अध्ययन केन्द्रका उपनिर्देशक वसन्तराज अधिकारी र बाढीको पूर्वानुमानमा लामो अनुभव भएका जलवायु तथा मौसम विज्ञान विभागमा जलविद्का रूपमा काम गरिरहेका विनोद पराजुलीसँग अन्तरसंवाद गरेको छ ।

विपत्तिमा काम गर्ने निकायबीच समन्वय छैन

बसन्त अधिकारी

भूकम्प र पहिरो र बाढी र वर्षाको सम्बन्धका बारेमा केही महत्वपूर्ण राख्छु । गत वर्ष भूकम्प गएपछि हामीले सोचेजस्तो ठूलो भूकम्प गएन । क्षतीका हिसावले तथा म्याग्नीच्यूटका हिसावले पनि त्यो सोचेभन्दा सानो थियो । यसका विभिन्न कारण छन् । कति प्रश्न अनुत्तरित छन् कतिपयको उत्तर अहिले पनि खोजिरहेका छौं । भूकम्प गएपछि पूल्चोक क्याम्पस विपद् अध्ययन केन्दको संयोजनमा संसारभरीका बैज्ञानिकहरुले भूकम्प प्रभावित जिल्लामा विभिन्न अध्ययन गरियो । १५ वटा समूहसंग मिलेर काम गरेका थियौ । भूकम्प प्रभावित सबै जिल्लामा हामीले अध्ययन गरेका छौं ।

पहाडीभेगमा धेरै क्षती भएको र गाउंहरु क्षती भएको कारणले पनि यसमा बढी केन्द्रित भयौं । खासगरी पहिरोको प्रकृति कस्तो थियो । कसरी गया । वर्षामा त्यहां कस्तो अवस्था हुन्छ भन्नेबारेमा हाम्रो अनुसन्धान केन्द्रित थियो । पहिरोमा थप खतरा कसरी उत्पन्न हुनसक्छ भन्नेबारेमा हामीले अध्ययन गरियो ।

भूकम्प प्राभवित क्षेत्र भूगोल पनि कजमोर र भिरालो जमिन भएका कारण भूकम्प पनि बढी गएको देखियो । तर त्यो भूकम्पका कारण ठूला ठूला पहिरोको खतरा थियो। हामीले अनुमान पनि गरेका थियौं तर त्यस्तो भएन गत वर्ष । अडिएर रहेको डांडा तल झर्यो । भूकम्पले गर्दा जमिन कसरी हल्लियो त्यसका आधारमा पहिरो जाने हुन्छ ।

ताइवान वा चिनको भूकम्पपछि ठूला बाढी पहिरो आएको देखिन्छ । ती अनुभव पनि हामीले यहां उपयोग गर्न सकिन्छ भनेर हामीले अध्ययन थाल्यौं । डांडै हामीले पुरै जमिन नै लेजर स्क्यान गर्न थाल्यौं । जमिन चिरा परेको छ की छैन । ढुंगा कसरी बसेको छ भन्ने लगायतका विषयमा अध्ययन केन्द्रित गरियो । हामीले त्यो प्रविधीको प्रयोग गरिरहेका छौं । हामी भोटेकोशीमा जुरेदेखि चीन सिमानासम्म अध्ययन गरेका छौं ।

अब अहिले मनसुन आइसकेपछि यसवर्ष धेरै वर्षा हुने अनुमान गरेको अवस्थामा यो वर्ष अझ बाढी पहिरो जानसक्ने संभावना देखिन्छ । भूकम्पका कारण प्वाल परेका जमिन टालिएका छैनन् । चिरिएका चट्टान र जमिनमा पानी परेपछि पानी छिर्छ र ती पहिरोका रुपमा झरेर ठूला पहिरो जान्छकी भन्ने चिन्ता छ । फिल्ड जान अहिले सकिएको छैन पानी पर्न कम भएपछि जान सकिन्छ ।

पूर्व सूचना दिन सकियो भने धेरै ज्यान बचाउन सकिन्छ

विनोद पराजुली
म जलवायु र बाढी भविश्यवाणीका बारेमा मेरो विशेषज्ञता छ । प्रसंग मनसुनसंग जोडिएको छ । मनसुनको चर्चा छ । मनसुन गत वर्ष अलि कमजोर थियो । औषतभन्दा १८ प्रतिशत कम वर्षा भएको थियो । यो वर्ष नेपालमा औषत र औषतभन्दा बढी हुने पूर्वानुमान छ । चार महिनाको मनसुनको पानीको परिणामका आधारमा यो अनुमान गरिएको हो । गत वर्ष भूकम्पपछि मनसुन आउदै थियो । हामीले पूर्वतयारीलाई तिब्र बनायौं । ठूलो वर्षा भएन र मनसुन सत्रिय हुदा पनि धेरै पानी परेन र पहिलो र बाढीका घटना कम भए ।

हामीसंग पूर्व सूचना प्रणाली छ । हामी त्यहांका सूचना निरन्तर प्राप्त गरिरहेका हुन्छौं । गत वर्ष कालीगण्डकीभन्दा अन्य ठाउंमा ठूला बाढी पहिरोका घटना भएनन् । भूकम्प गएकै वर्षमात्रै ठूलो पहिरो जाने होइन । कमजोर भू धरातल कमजोरै छ । त्यो अवस्थामा ठूलो पानीपर्दा संधै जोखिम नै हुन्छ भन्ने आधारमा हामी पूर्व तयारी गरिरहेका छौं । यो वर्ष मनसुन सक्रिय छ । दक्षिण एसीयामा साझा रुपमा मनसुन अनुमान गर्ने संस्थाले नै यसको अनुमान गरेको हो । नेपालको पश्चिमा अलि बढी वर्षाको संभावना देखिन्छ ।

बाढीको कुरा गर्दा जलवायु तथा मौसम विज्ञान विभागले देशैभरी बाढी भविश्यवाणीलाई थप सक्रिय बनाइरहेका छौं । मौसमको भविश्वाणी भइरहेको थियो तर गत वर्षदेखि बाढीको भविश्यवाणी पनि गर्न थालेका छौं । अहिले हामी १२ घण्टाको भविश्यवाणी गरिरहेका छौं । अर्को वर्षदेखि तीनदिनको वाढीको भविश्यवाणी गर्छौं । हामीले कर्णाली, नारायणी, बागमती, कोशी, कन्काइलगायतका देशैभरीका नदी जलाधारमा बाढीको प्रकोपबाट बांच्नका लागि सूचना दिइरहेका छौं । जिवन बचाउनका लागि बाढीबाट बच्नका लागि हामी पूर्व सूचना दिन्छौं ।

कन्काइमा दुईपटक चेतावनीको तह पार गरिसकेको छ । यसका अलावा बाढी आउन सक्ने कारणमध्ये भारी वर्षा र हिमताल विष्फोटपछि उत्पन्न हुने बाढी नेपालका लागि बढी खतरा छन् । यी कारणले बाढी आउने संभावना नेपालमा बढी छ । यो वर्ष पनि बाढी आयो खुम्बुमा हिमताल विष्फोट भएर आएका बाढी थिए । अहिले च्छो रोल्पा र इम्जा हिमतालमा हामी काम गरिरहेका छौं ।

च्छो रोल्पामा तीन मिटर पानीको सतह घटाइसकेका छौं । इम्जामा भने नेपाली आर्मी खटेर पानी घटाउने काम थालिसकेका छन् । त्यहांको पानी पनि तीन मिटर नै घटाउने योजना छ। यति गर्दा पनि जोखिम शून्य भएको होइन । गोरखा भूकम्पजस्ता अन्य भूकम्प जांदा गर्ने क्षती र उत्पन्न हुने बाढी सबैभन्दा खतरा हुन्छन् । यसले हिमाली पहाडी भेगमा अलल्पनीय क्षती गर्छ । यी सबै कुरालाई ध्यानमा राख्दै हामीले पूर्व सूचना प्रणाली जडान गरेका छौं । हामी यसैका लागि मास एसएमएस पठाउने तयारी अन्तिम चरणमा पुर्याएका छौं ।

विपद्को घटना हुदा सूचना पठाउछौं । ११५५ मा जनताले सिधा फोन गर्दा हामी विज्ञले नै फोन उठाउछौं र कुन खोलामा बाढीको के अवस्था छ अबको १२ घण्टा कस्तो अवस्था हुन्छ भन्ने जानकारी हामी दिन्छौं । सबैतीर पूर्व सूचना प्रणाली सक्रिय छन् । ४८ ठाउंबाट बाढी नाप्ने स्वचालित उपकरणले सूचना दिइरहेका छन् । अरु ९६ वटा स्टेनबाट वर्षा नापिरहेका छौं । म्यानुअल दुईसय स्टेशनबाट सूचना प्राप्त गरिरहेका छौं । मौसम अनुमानपछि बाढी अनुमान गछौं ।

 

प्रश्नः हामीले केही समयअघि एउटा समाचार प्रकाशित गर्यौं । जेठमा दुई दिन पानी पर्ने र बांकी दिन नपर्ने भन्ने जानकारी मौसमविद्ले दिनु भएको थियो तर त्यो मिलेन । मौसम अनुमान कति भरपर्दो छ ? बैज्ञानिक छ त अनुमान छ । यसैगरी भूकम्पपछि डांडाको लेजर स्क्यान गर्दा डांडाको अवस्था कस्तो छ र सरकारले जनतालाई ती सूचना दिएको छ की छैन ।

विनोदः मौसम भविश्ववाणी धेरै कठिन विषय हो । जल तथा मौसम विज्ञान विभागमा अहिले युरापियन बैज्ञानिक पनि हुनुहुन्छ । तर उहांहरुले पनि मिलाउन सक्नुभएका छैन । हाम्रो टोपोग्राफी नै मूख्य समस्या हो । अमेरिका युरोपमा हुने मौसम प्रणाली फरक छ । त्यहां चिसो र तातो हावको गतिका आधारमा प्रत्येक मिनेटको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

तर नेपालमा खासगरी दक्षिण एसीयामा भने मनसुन छ । त्यो युरोप वा अमेरिकाको प्रणालीभन्दा फरक छ । यो जमिन र समुन्द्रको पानी तात्ने र सेलाउने प्रकृयासंग सम्बन्धित छ । दुईबीचको अन्तरक्रिया भारत तथा बंगलादेशसम्म पनि कहिलेकांही बढी नै मिल्छ । त्यो समथर जमिन हो । त्यसैका आधारमा मौसमको भविश्यवाणी मिलाउन सकिन्छ । तर जव नेपालमा आइपुग्छ त्यो फरक हुन्छ । किनभने यहांको टोपोग्राफी नै फरक छ । मनसुन सक्रिय गराउने वा नगराउने प्रणालीले हिमाली क्षेत्रमा आइपुगेपछि यसले आफ्दो दिसा परिवर्तन गर्छ । पहाडको झुकावलगातले असर पुर्याउछ ।

ती सबै कुरा ध्यानमा राख्दै डब्लुआरएफ मोडेल प्रयोग गरिरहेका छौं । यसैका आधारमा तीन दिन भविश्ववाणी गरिरहेका छौं । एक दिनको सार्वजनिक गछौं । मौसम विज्ञान विभागले एकदिनको भन्दा बढी भविश्यवाणी गरेका छैनौं । कसले महिनाभरीको गर्नुभयो त्यो उहाँको व्यक्तिगत कुरा होला । एक दिनको मौसम भवियवाणी ८२ प्रतिशतसम्म मिलेको छ । हामी पहिरो जाने खतरा भएका स्थानमा पनि मोबाइलमार्फत सन्देश पठाउने तयारी गरिरहेका छौं ।

प्रतिघण्टा ६० मिलिमिटर भन्दा बढी वर्षा भयो भने ती स्थानमा पहिरोको संभावना हुन्छ भन्ने अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययनका आधारमा हामी पनि काम गरिरहेका छौं । पहाडमा पनि हामी बढी पानी पर्यो भने सन्देश पठाउछौं ।

बसन्तः हामीले गुगलअर्थ टुल्समार्फत भूकम्पअघि र पछिका पहिरोका बारेमा मेरो समूहले पुरै भूकम्प प्रभावित क्षेत्रको अध्ययन गर्यौं । हामीले पहिचानका क्रममा १७ हजारभन्दा बढी पहिरो भूकम्पले निम्त्याएको भेट्यौं । फेरि त्यो मनसुनले ल्याएको हो की भनेर अध्ययन गरियो । त्यो देश र देशबाहिर पनि प्रस्तुत गर्यौं । भियनामा १४ हजार बैज्ञानिकका अगाडी त्यो अध्ययन प्रस्तुत गरियो । पहिरोको बारेमा धेरैले अध्ययन गरिरहनुभएको छ ।

मोडेल फरक पर्दा पहिरोको संख्या पनि फरक पर्यो तर ठाउं भने फरक परेको छैन । त्यसपछि हामी भोटेकोशी आसपासको डांडा स्क्यान गर्यौं । त्यसको डाटा प्रशोधन गरियो । यसपाली मनसुन सक्रिय भएका कारण ती डांडाहरु पहिरोका रुपमा खस्छ्न की भन्ने छ ।

ताइवानमा चिचि भूकम्प गएपछि एउटा राजमार्ग पहिरोले बगायो । सरकारले फेरि बनायो फेरि बगायो । फेरि बनायो फेरि पनि बग्यो । पहाड हल्लिएपछि स्थिर हुनका लागि केही समय लाग्छ त्यो अध्ययन अहिलेसम्म नेपलमा भएको छैन । कति वर्षसम्म त्यो पहिरोका रुपमा खस्न सक्छ र बन्द हुन्छ भन्ने बारेमा हिमालय क्षेत्रमा अनुसन्धान भएको छैन जुन हामी गर्न खोजिरहेका छौं । सरकारी निकाय र स्थानीय समुदायलाई हामीले बयान गरेका छौं । सरोकारवाला निकायसमक्ष निश्कर्ष सुनाएका छौं ।

पहिरो जाने कारणचांही पानीको भूमिका मात्रै हुदैनन् । पश्चिम नेपालमा मैले गरेको अध्ययनले त्यो क्षेत्रमा पहिरो जानुको कारण पत्ता लगाएका थिएं । पहिलो कारण वर्षा हो । यसैगरी दो श्रो कारण ढुंगा फाट्ने र पहिलो जाने तथा ते श्रो माटोको अवस्था र टांसिएर बसेको छ छैन । पानी परेको बेला त्यो फेरि बग्ने संभावना छ की छैन भन्ने आधारमा पहिरो जाने हो । यसकारण सबैलाई पूर्व सूचना प्रणालीमा लैजान आवश्यक छ । पहिरो जान्छ की जादैन भनेर हामीले ठ्याक्कै भन्न सक्दैनौं ।

प्रश्नः भूइचालो र वर्षाले पहिरोको जोखिम त बढाउछ नै । पहिरोको जोखिम भएका जुेरजस्ता क्षेत्रमा बस्ती नै बसाउनै नहुने हो । तर बस्तीहरु बसिरहेका छन् । यसबारे कुनै अध्ययन भएको छैन ?

बसन्तः नेपालमा कुन ठाउंमा पहिरोको जोखिम छ भनेर नक्साङकन गरिएको छैन । मैले माडी उपत्यकामा चांही यस्तो नक्सा बनायौं । जुरेमा खतरानाक थियो बस्ती किन बसाइयो भन्ने छ । जोखिम पहिचान गरी बस्ती बसाइएको नेपालको ठाउं नै छैन । नेपालका अधिकांश बस्ती पहिरो गइसकेपछि वा भूकम्पपछि समथर बनाएका ठाउं हुन् । ती कति जोखिम छन् भन्ने बारेमा नेपालमा गहिरो अध्ययन भएको छैन।

जुरेमा १८९० तीर ठूलोअध्ययन भएको छ । जुरे क्षेत्र नै जोखिमयुक्त देखिएको थियो । जुरेमै यस्तो ठूलो पहिरो जान्छ भनेरचांही कसैले भनेको होइन । त्यहां पहिरोको जोखिमचांही थियो । किनभने त्यहां भर्टिकल क्र्याक थियो । माथीबाट पानी परेपछि मित्र छिथ्र्यो । पानी छिरेपछि बिस्तारै तल खसेको हो ।

पहिरो वा यस्ता प्राकृतिक विपत्ति प्रकृति र जनावरले थाहा पाउछन् । हामीले थाहा नपाउने आवाज वा भाइब्रेसन जनावारले थाहा पाउछन् । जनावरले अनुमान गर्न सक्छन् ।

विनोदः पहिरोको अनुमान भनेको धेरै सरकारी निकायबीचको समन्वयले मात्रै हुने काम हो । खानी विभाग नै हो पहिरोका बारेमा काम गर्ने । पहिरो जोखिम नक्सांकन गरी बाहिर ल्याउनुपर्ने काम उनीहरुकै हो । त्यो सूचना पाए हामी यसलाई पूर्व सूचना दिनका लागि तत्काल सूचना दिन सकिन्छ ।

प्रश्नः भूकम्पपछि गृह मन्त्रालयले चारसयभन्दा बढी बस्ती जोखिममा भएको प्रतिवेदन तयार पार्यो । तर अहिले पनि ति क्षेत्रमा बस्ती बसेकै छ । यस्तो जोखिम छ भनेर थाहा पाउदा पाउदै पनि किन स्थानीय बासिन्दालाई सूचना नदिइएको हो ? अध्ययन नै बैज्ञानिक छैन की ?

विनोदः हाम्रो काम सूचना दिने हो । बस्ती हटाउने काम गृह मन्त्रालयको जिम्मेवारीभित्र पर्छ । उहांहरुको काम हो । हामीले अहिले केही कानुन बनाउदै छौं । १२ वर्षमा खोलो फर्किन्छ भन्ने कुरा सांचो हो । लामो समयको अध्ययन गरेर पचास वर्षमा सय वर्षमा कत्रो बाढी आउछ अनुमान गर्न सकिन्छ । त्यसका आधारमा बस्ती बसाउन पाइने वा नपाइने भन्ने निर्णय गर्न सकिन्छ । ऐन पारित भयो भने मात्रै यी कुरालाई कार्यान्वयन गर्न सकिन्छ ।

उनीहरु बसोबास गरेको स्थानबाट अहिले नै छोडेर जाउ भन्न सक्ने अवस्था छैन । जलवायु परिवर्तनको सम्बन्ध पनि बाढीसंग छ । छोटो समयमा धेरै पानी पर्ने तथा मनसुनमा ठूला बाढी धेरै आउने क्रम बढेको छ । यो जलवायु परिवर्तनकै कारण हो भनिएको छ । आज त बाढी नेपाल बाढीको जोखिमका हिसावले ३० सौं स्थानमा छ । जलवायु परिवर्तनको जोखिमका हिसावले चार स्थानमा छ ।

तर अझै जोखिम हाम्रोमा बढिरहेको छ । थप जोखिम जोडिएर आइरहेको छ । पूर्व सूचना प्रणालीलाई जलवायु परिवर्तनलाई जोडेर हेुनुपर्ने अवस्था छ ।

जलवायु परिवर्तनको कुरा गर्दा हिमतालको आकार र संख्या पनि बढिरहेको छ । विभिन्न संस्थाले अध्ययन गरिरहेका छन् । विभिन्न २० हिमताल पनि जोखिममा छन् । यी हिमताल बढिरहेका छन् । ती धेरै नै ठूला र गहिराइसमेत बढिरहेको छ । यसैकारण पनि त्यसको जोखिम पनि थपिदैछ ।

बसन्तः गृह मन्त्रालयको काम हो यो त्यहां छुट्टै शाखा बनाएर काम गरिरहेका छौं । खानी विभागले तयार पारेको रिपोर्ट हो ।

तर त्यो रेस्क्युको समयमा त्यो रिपोर्ट आएजस्तो लाग्छ । बस्ती स्थानान्तरण नै गर्नका लागि गहिरो अध्ययन जरुरी हुन्छ । हल्का अध्ययनले बस्ती जोखिममा छ भन्न सकिदैन । युरोप अमेरिकामा प्रत्येक जोखिमको नक्सांक्न गरेर मात्रै बस्ती बस्न दिने नदिने निर्णय गर्छ । हाम्रोमा त्यो संस्कृति र व्यवहार पनि छैन । सरकारले पनि अहिले त्यो गर्न सक्ने देखिदैछ । लाङटाङको कुरा गरौं ।

अहिले पनि त्यो जोखिम भएको क्षेत्र हो । तर मान्छे फेरि फर्किएर त्यही बस्न थालिसके । किन भने उनीहरुसंग पर्यटनभन्दा अरु विकल्प छैन । बांच्नका लागि विकल्प दिनुपर्यो अनिको मान्छे त्यहांबाट अन्यत्र जान सक्छ । त्यसैले यो व्यवस्थापन गर्न पनि सरकारलाई सजिलो छैन ।

विदेशमा यहां पहिरो आउछ बाढी आउछ भन्ने अध्ययन गरेर घर बनाउन दिने नदिने योजना बनाउछ । नापी विभागले पनि तराईमा यस्तो अध्ययन सुरु गरेको छ । हटाउनुपर्ने जरुरी छ । नियम बनाएर जानुपर्छ । नेपालमा प्रकोपबारे कानुन नै छैन । विपद् व्यवस्थापन ऐन अहिलेसम्म पारित भएन । कार्यान्वयन गर्न त्यसले पनि कठिन छ । पांचसय वर्ष वा सय वर्षमा कति ठूलो बाढी आउछ अनुमान गर्न सकिन्छ तर सरकारले कानुन बनाउनुपर्छ ।

प्रश्नः भूंइचालोपछि क्रममा घर भन्दा ठूलो ढुंगा माथीबाट झर्ने अवस्थामा थिए । भूकम्प र वर्षाले स्टोन वेदरिङ (ढुंगा चोइटिने र बग्ने) मा कस्तो भूमिका खेलेको हुन्छ ।

बसन्तः हामीले पहिरोलाई पहिले बुझौं । पहिरो विभिन्न आठ प्रकारका हुन्छन् । माथीबाट ढंगा खस्ने, जमिन अर्कोतीर बग्ने, लेदो ढुंगामाटो आदी बगेर आउने धेरै प्रकारका पहिरो हुन्छन् । भूकम्पका कारण, मानिसका कारण, बाइलोजिकल कारण तथा अन्य विभिनन कारणले ढुंगा खस्ने र चोइटिने क्रम हुन्छ । त्यसैले भूकम्पले मेकानिकल वेदरिङमा प्रभाव पारेको हुन्छ ।

घरमाथी ठूला ढुंगा हुन्छन् तर त्यही सुरक्षित हुन्छ बांदरले ढुंगा त लडाउन सक्दैन भनेर बस्ती बसेका छन् । तर भूकम्प तथा पहिरोका लागि ती ठाउं नै धेरै जोखिममा हुन्छन् । कुन ठाउं कस्तो छ पहिरो जान्छ ठ्याक्कै भन्न सकिन्न ।

प्रश्नः मास एसएमएसले सबैलाई कसरी छुन सक्ला ?

विनोदः मास एसएमएसको अवधारणा अलि फरक रुपमा अघि बढाउन खोजिएको हो । हामी पहिले हाम्रा सरोकारवाला पहिचान गर्छौं । प्रमुख जिल्ला अधिकारी, सेना प्रमुख, प्रहरी प्रमुख, जिवीस तथा गाविस लगायतसंग सरोकार राख्ने व्यक्ति हाम्रा स्थायी प्रयोगकर्ता हुन् । उहांहमार्फत बाढी पहिरोको सूचना गाउंसम्म पुग्न सक्छ । नेपाल टेलीकम र एनसेलले बाढी प्रभावित क्षेत्रमा भएका व्यक्तिहरुकोबारेमा सूचना दिन सक्छन् ।

बाढीका दृष्टिकोणले खतरा भएका स्थानमा त्यही एउटा घेरा बनाएर त्यस आसपासका क्षेत्रका मोबाइल नम्बरमा सूचना पठाउंछौं । स्थानीय बासिन्दाको नम्बर पत्ता लगाएर सबैलाई सन्देश पठाउंछौं । हामी रोमनमा लेखेर सन्देश पठाउछौं । प्रभावकारिता जांच्नचांही बांकी छ । अहिलेको सूचना पठाउने प्रणाली झन्झटिलो छ । अबचांही सिधै जनतासमक्ष सन्देश पुग्छ ।

प्रश्नः मोबाइल एप्स बनाएर पनि सूचना पठाउन सकिदैन ?

विनोदः हामीसंग मोबाइल एप्स छ । नेपाल बाढी सूचना भन्ने छ त्यस्तै एप्स छ तर इन्टरनेट चाहिने भएकोले यसलाई सबैसमक्ष पुर्याउनचांही सकिने देखिदैन ।

प्रश्नः जथाभावी डोजरले बाटो खन्दा बाढी पहिरोको जोखिम झन बढेको छैन ?

बसन्तः हो जथाभावी बाटो खन्दा कुनै अध्ययन नै नगरी जहापायो त्यहीबाट बाटो खन्दा पहिरोको खतरा झन बढेको छ । विकास भनेको बाटो हो भन्ने बुझाइका आधारमा इन्जिनियरिङ अध्ययन नै नगरी बाटो खन्दा समस्या भयो । सरकारले यसलाई वास्ता गर्दैन । अध्ययन नै नगरी बाटो खनिन्छ । ड्रेन नबनाउदा बाटोभरी पानी जम्छ र बाटो भत्किन्छ । भौगर्विक अध्ययन नगरी बनाएका बाटो दीर्घकालिन हुदैन ।

प्रश्नः चुरेको अवस्था कस्तो हो ? बाढी पहिरोका कारण जोखिम भएका ठाउंमा शहर बनाउने काम धमाधम भइरहेको छ ? मध्य पहाडी राजमार्गमा बनिरहेका खुर्कोटजस्ता शहर हुनै बेला पहिरोले बगाएाक क्षेत्र हुन् । यस्ता ठाउंमा शहर बस्ती बसाउन उपयुक्त ठाउं हुन् ?

बसन्तः चुरेमा कति पहिरो वा खतरा छ भन्नेबारेमा चुरे संरक्षण विकास समितिले अध्ययन गरिरहेको छ । त्यसको प्रतिवेदन बाहिर ल्याउनु होला । चुरे कमजोर जमिन हो । कमजोर जमिनमा पानी पर्दा सिधै जमिनमा पुग्छ । वन विनास छ त्यसका कारण पनि धेरै समस्या उत्पन्न भइरहेको छ । चरिचरण झन ठूलो समस्या छ ।

विनोदः मध्य पहाडी मार्गका खुर्कोटजस्ता स्थानको नक्सांकन गरिएको छैन । तराईमा गरिएको छ । अब पहाडी क्षेत्रमा त्यस्तो नक्साङकन आवश्यक भइसक्यो । त्यसबारे हामी पनि छलफल गरिरहेका छौं । तर तत्काल ती क्षेत्रबाट बस्ती स्थानान्तरण गर्ने संभावना भने तत्कालन देखिदैन । पर्खाल लगाउने लगायतकाम भइरहेको होला ।

पूर्व सूचनालाई व्यवस्थित गर्न आवश्यक छ । बर्दीयाको राजपुर लगायतका क्षेत्रमा बाढीकै कारण बस्ती हटेका छन् । लेदो रुख विरुवासंगै आएको बाढीले खोला बग्ने दिसा नै परिवर्तन गरिदिन्छ । कतिपय ठाउंमा जोखिम नक्सांकनले पनि काम गर्दैन ।

प्रश्नः बस्ती स्थानान्तरणका लागि पुननिर्माण प्राधिकरणले तयारी गरिरहेको छ ? तपाइजस्ता विज्ञसंग छलफल हुन्छ की हुदैन ?

बसन्तः छलफलचांही भइरहेको छ तर हाम्रो संलग्नता छैन । प्राधिकरणले आफ्नै स्रोत साधन र विज्ञहरु प्रयोग गर्छ । उहांहरु सरकारी विज्ञहरुकै बढी सहयोग लिनुहुन्छ ।

प्रश्नः मुग्लिङ नारायणगढमा पहिरोले बाटो बन्द भइरहेको छ ? अध्ययन नगरी बाटो बनाइएको हो ?

बसन्तः धेरै बैज्ञानिक अध्ययन भए, प्रतिवदेन तयार भएका छन् । अनुसन्धान र सरकारका बीच समन्वय भएन । हामी हाम्रा प्रतिवेदन जर्नलमा प्रकाशित गर्छौं । सर्वसाधारणले तथा सरकारी मानिसले त्यो पढ्दैनन् । सायन्स फर सोसाइटी भएन । अहिले त्यहां बाटो बिस्तार भइरहेको छ । ठूलो रुपमा पहिरो जानसक्ने संभावना छ भन्नका लागि डांडै अध्ययन गर्नुपर्ने हुन्छ तर हामी बाटोभन्दा तल माथी ५०, ५० मिटर मात्रैअध्ययन गरेर बाटो बनाउने काम गर्छौं र पनि समस्या भयो ।

विनोदः ठेकेदारले बाटो निर्माण गर्ने क्रममा पनि अबैज्ञानिक रुपमा काम गरेका छन् । आफ्नो फाइदाका लागि काम गर्छन् । बैज्ञानिक रुपमा होइन । सडक विभागले राम्रोसंग अनुगमन गर्न आवश्यक छ । बैज्ञानिक अनुसन्धान र योजना अनुसार मात्रै सडक बनाउन लगाउनुपर्छ ।

प्रस्तुतीः पिताम्बर सिग्देल