सत्याग्रही चरित्र र अपेक्षा

आदरणीय डा. गोविन्द केसीज्यू,

सर्वप्रथम ‘अनशन' मा रहनुभएका तपाईंको सुस्वास्थ्यको कामना गर्दछु ।

तपाईंको आठौँ अनशनबारे मुलुकमा, संचारमा र सामाजिक सञ्जालमा व्यापक चर्चा छ । पक्ष–विपक्षमा जनमत विभाजित छ । स्वाभाविक हो । ‘अनशन' सत्याग्रहको एउटा साधन हो, समग्र पक्ष हैन । आफूलाई निषेध गरेर ठूलो या व्यापक स्वार्थको लागि प्राण उत्सर्ग गर्ने प्रतिबद्धता अनशनकारीमा निहित हुने हुनाले उनी सम्मानित हुन्छन् ।

त्यस अर्थमा तपाईं सम्मानित हुनुहुन्छ । सत्याग्रहीमा अर्को पक्षको हृदय परिवर्तन गर्ने क्षमता निहित हुन्छ भन्ने मान्यता पनि हुन्छ । गुफामा बस्ने ऋषिमुनीहरूबाट हुने/भएका ज्ञात–अज्ञात तप, जप र निराहारी अभ्यासबाहेक व्यापक परिवर्तनको लागि ‘सत्याग्रह' लाई आम आन्दोलनमा प्रयोग गर्ने श्रेय महात्मा गान्धीलाई जान्छ । उनले बुद्धबाट र पौल थोरोबाट प्रेरणा लिए । मौनता र अहिंसा निर्वलको अस्त्र या बाध्यता हो भन्ने मान्यतालाई चुनौती दिए उनले ।

गान्धीकै शैलीलाई तर आफ्नो मुलुक र समाजको प्रसंगलाई मार्टिन लुथर किङ जुनियरले अँगाले अमेरिकामा, गान्धीको हत्याको एक दसकपछि । उनी अनशनमा बसेनन्, तर सत्याग्रहका अन्य पक्षका सहारा लिए, समान नागरिक अधिकारका लागि अर्थात् गैरश्वेतहरूलाई ‘मतदान' लगायत ‘श्वेत' नागरिकसरहका सबै अधिकार उपलब्ध गराउनको लागि ।

अनशनबाहेक सत्याग्रहका अन्य पक्षमा सत्ता र शक्तिको अवज्ञाको प्रधानता हुन्छ । तर सत्याग्रहबाट अर्को पथको हृदय र मन परिवर्तन गराउन सकिन्छ भन्ने अदम्य विश्वास र धैर्य पनि हुनुपर्छ, सत्याग्रहीमा । ऊ फरक मत र धारणाप्रति पनि अत्यन्त सद्भावयुक्त र घृणामुक्त हुनुपर्छ ।

गान्धीले फरक मत राख्ने, उनका विरोधी र उनलाई दबाउने बेलायती सत्ताका हाकिमहरूप्रति आदर र सद्भाव देखाउन छोडेनन्, कहिल्यै । किङले उनको आन्दोलन दबाउन सरकारका तर्फबाट हिंसात्मक कुकुरहरू लगाउँदासमेत हिंसात्मक प्रतिरोधमा रोक लगाए, आफ्ना समर्थकहरूलाई ।

नौ वर्षको आन्दोलनमा उनले श्वेतहरूप्रति घृणा गर्ने छुट कसैलाई दिएनन् । उनको आन्दोलनमा सहभागी हुन जातीय या रङका आधारमा कसैले कसैप्रति घृणा गर्न नपाउने सर्त जस्तै थियो त्यहाँ । अर्थात् आन्दोलनका नाइकेले मात्र आन्दोलनको मूल्य, मान्यता र चरित्र बोक्नु पर्याप्त हुँदैनथ्यो ।

गान्धीका सत्याग्रहका प्रवक्ताहरू सत्याग्रहको अर्थ, मर्म र मान्यताप्रति सम्पूर्ण रूपले प्रतिबद्ध रहन्थे । किङको नेतृत्वको आन्दोलनमा त्यही नै नियम थियो । गान्धीलाई त ‘बेलायती दलाल' भन्नेहरूको कमी थिएन भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनमा आफ्नै ढंगले होमिएका क्रान्तिकारीहरूबीच ।

गान्धीकै अत्यधिक प्रभावमा रहेको भारतीय कांग्रेसभित्र अतिवादी या उग्र विचार राख्ने लाला लाजपत रायमाथि भएको राज्य आक्रमणबाट उनको मृत्यु भयो, सन् १९२८ मा बेलायत सरकारको विरोध गरेबापत । गान्धी अहिंस्रक सत्याग्रही हुनाले उनी मागमा विचारसँगै साधनको शुद्धताका पनि पक्षपाती थिए । लाजपत रायमाथिको आक्रमणको निन्दा गरेनन् उनले ।

मलाई विश्वास छ, डाक्टर सा'ब, तपाईं पनि सत्याग्रहको नियम, आचरण र मान्यताप्रति त्यत्तिकै समर्पित हुनुहुन्छ । आफ्नो नजिकको घेरामा रहनेहरूको व्यवहार, मान्यता चरित्र र समर्पण अनि सत्याग्रहको मूल्यप्रति उनीहरूको निष्ठाबारे पनि तपाईं त्यत्तिकै आश्वस्त हुनुहुन्छ ।

अनशनको ६ दिन बितिसकेको छ । सत्याग्रहीको साहस, आँट र ‘स्पिरिट' पो त बलियो हुन्छ । शरीरको धर्मबाट त को मुक्त हुन्छ र ? तपाईं कमजोर हुँदै जाँदा तपाईंका समर्थकबीच फरक मत आउनेछन् पक्कै पनि । एकथरीले तपाईंलाई जसरी पनि बचाउने चाहना राख्नेछन् र अनशन तोड्न या तोडाउने वातावरण बनाउन सबै प्रयास गर्नेछन् ।

अर्काथरी तपाईंले जस्तोसुकै नियति भोग्नुपरे पनि अनशन जारी राख्नुपर्ने अडानमा रहनेछन् । शरीर दुर्वल भए पनि निर्णय त तपाईंले नै लिनुपर्नेछ । तर तपाईं शारीरिक रूपमा दुर्बल हुँदै जाँदा तपाईंको आन्दोलनका प्रवक्ताहरू को हुन, कमसेकम चार÷पाँचजनाको नाम तपाईंले तोक्नु राम्रो हुनेछ ।

आन्दोलनको आधिकारिक धारणा र मान्यता उनीहरूबाट आउनुपर्छ । उनीहरूमा तपाईंको सत्याग्रही चरित्र र मान्यता झल्किनुपर्छ । तपाईंको शक्तिसँग आफूलाई जोडेर तपाईंको सामीप्यमा रहेकै आधारमा कसैले घृणा र ब्लाकमेलको अभ्यास गरे तपाईंको अनशनप्रति फरक मत राख्नेहरूप्रति भने त्यसमा तपाईंको धारणा के बन्ला ? वास्तवमा त्यो अहिल्यै भइरहेको छ ।

तपाईंको सत्याग्रहमा साधन र शैलीको शुद्धतामा तपाईं र तपाईंका ‘नजदिकी' हरूद्वारा ध्यान पुर्‌याइएन भने, सत्याग्रह र सत्याग्रही दुवै बद्नाम हुनेछन्। सत्याग्रहीको विश्वास अन्तरात्मा र परमात्मा दुवैमा हुन्छ । त्यसैले ऊ अरूभन्दा बढी शक्तिशाली हुन्छ । ऊ ईश्वरको अस्तित्वमा विश्वास राख्छ ।

उसले भगवान्लाई सृष्टिका हरेक कणमा देख्छ या हरेक प्राणीमा या हरके दीनदुःखीमा, यो अर्को विषय हो । के तपाईंले आफ्ना निकटहरूलाई तपाईंको सत्याग्रहका लक्ष र समर्थकहरूमा आवश्यक चरित्र र आचरणबारे कुरा गर्नुभएको छ ?
नन्दप्रसाद अधिकारीले प्राण तोडे अनशनमा ।

उनका नजिकका नागरिक समाज अगुवाहरूले त्यसबेलाको सरकार या प्रधानमन्त्रीलाई आलोचनासम्म गरेनन् । सायद दलीय नाता थियो कि ? सत्याग्रहीको ज्यान जाँदा केही जवाफदेही नबन्नु, नबनाइनु आश्चर्य हैन र ? अधिकारीको माग एकदम जायज थियो । उनले उठाउनै नपर्ने माग उठाउनुपर्‌यो । उनका छोरा अर्थात् यो मुलुकको एउटा नागरकको हत्याका दोषीलाई पक्रने र सजाय दिने काम त सरकारको हो नै । त्यो उसले गरेन ।

अधिकारी अनशनमा गए, ज्यान गुमाए, तर अधिकारीको माग जायज हुँदाहुँदै पनि उनले सत्याग्रही शक्ति आफ्ना ‘छोरा' को पक्षमा मात्र प्रयोग गरे । ‘जनयुद्ध' मा ज्यान गुमाएका १७ हजारकै मामिला या सबैलाई न्याय दिन सरकारलाई दबाब दिएको भए त्यसले फरक र व्यापक अर्थ राख्यो होला सायद।

त्यस अर्थमा डा. सा'ब तपाईं एकदम फरक देखिनुभएको छ । तपाईंले मुलुककै लागि र चिकित्सा सेवाको स्तरीयता अनि त्यससम्बन्धी अध्ययन र सेवालाई भ्रष्टाचार तथा दलीय स्वार्थबाट मुक्त राख्नुपर्ने मागका साथ आफ्नो अमूल्य जीवनलाई आठ÷आठपल्ट दाउमा राख्नुभएको छ ।

सरकारलाई बाध्य पार्नुभएको छ, तपाईंका केही माग मान्न सत्याग्रहीको नैतिक शक्तिसमक्ष सरकार झुक्छन् भन्ने प्रमाण हो यो । त्यति हुँदाहुँदै पनि तपाईंका केही मागसँग पहिला पनि विमती राखेको छु मैले । त्यो मेरो अधिकार हो । नेपालका हरेक क्षेत्र (विकास क्षेत्र) मा कमसेकम एकएकवटा सरकारी मेडिक कलेज हुनैपर्छ र तिनीहरूको ‘कनसन्ट्रेसन' राजधानी या ठूला सहरमा मात्र हुनु हुँदैन ।

तर मानौँ भोलि कुनै उत्कृष्ट अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाले काठमाडौँमा विश्वस्तरको कुनै ‘मेडिकल कलेज' सबै नियम पूरा गरेर पारदर्शी रूपमा खोल्न चाहेमा के त्यसमा विचार नगर्ने ? त्यस्ता संस्थाले ग्रामीण तथा विकट क्षेत्रमा जनस्वास्थ्यसँग सम्बन्धित के–के सेवा, भौतिक पूर्वाधार दिन सक्छन्, त्यसबारे खुला दिमाग राख्नु नराम्रो होला र ?

डाक्टर सा'बसँग फरक मत राखेकै आधारमा ऊ कतैको ‘हुन्डी' मा पालिएको पत्रकार या नागरिक घोषित हुने सम्भावना देख्दादेख्दै पनि म यो कुरा लेख्दैछु । आशा छ, यसमा डा. सा'बले एउटा सत्याग्रहीको विवेक र निष्कर्ष निकाल्नु हुनेछ ।
डा. सा'बको यसपल्टको अनशनका अन्य दुई पक्ष पनि छन् ।

एउटा त पहिलादेखिकै आन्दोलनसँग जोडिएको छ, जसमा ‘मेडिकल शिक्षामा भ्रष्टाचार' को कुरा छ । अर्को अख्तियार प्रमुख लोकमानसिंह कार्कीको महाभियोगको माग छ । भ्रष्टाचारले अहिले व्यापक आकार लिएको छ । अर्को शब्दमा नेपालमा भ्रष्टाचारजति पारदर्शी केही छैन ।

महत्त्वपूर्ण राजनीतिक नियुक्तिहरू, संवैधानिक अंगका नियुक्तिहरू, कूटनीनिक नियुक्तिहरू र सर्वोच्चमा न्यायाधीश नियुक्ति पनि योग्यता, पात्रता र चरित्र अनि मुलुकप्रतिको बफादारीका आधारमा नभएर ‘दलीय कोटा' का आधारमा भएका छन् । सुटेकेसले पनि भूमिका खेलेका होलान् ।

भ्रष्टाचार व्याप्त र त्यसबाट आक्रान्त ५६ हजार वर्ग मिलको यो मुलुकमा तपाईंले त्यसबाट मुक्त सानो एउटा टापु निर्माण गर्ने प्रयास गर्नुभएको छ ‘मेडिकल वल्र्ड' । मेरो शुभकामनाको केही अर्थ राख्छ भने त्यो तपाईंसँग सधैँ छ डाक्टर सा'ब यसमा पनि । तर, भ्रष्टाचारको वागद्वार सफा नगरी बागमती सफाइ कति सफल होला ? तपाईं सामान्य अवस्थामा फर्केपछि छलफल गरौँला ।

भ्रष्टाचारको व्यापकता र परचालित हाम्रो राजनीतिबीच प्रत्यक्ष सम्बन्ध छ । त्यसले नेतृत्व वर्गको जवाफदेहिता समाप्त पारेको छ र भ्रष्टाचारलाई मलजल गरेको छ । सरकारको बजेटको दुरुपयोग मात्र हैन, भ्रष्टाचारका विविध तह र संस्था मौलाएका छन् । ठूला वैदेशिक दाताहरूले नेपालका बौद्धिक र मानव अधिकारवादीसहित नागरिक जमातका प्रमुख भन्नेहरूलाई केही अपवादबाहेक ‘हायर' गरेका छन् ।

यस्ता अगुवा एनजीओमा मात्र हैन, राष्ट्रपति कार्यालय, प्रधानमन्त्री कार्यालय र अन्य नीतिनिर्धारण तहमा स्थापित छन् । रामवरण यादव या विद्यादेवी भण्डारी, झलनाथ खनाल, माधव नेपाल, सुशील कोइराला कोही अपवाद बन्न चाहेनन् । बाह्य शक्तिका प्रतिनिधिहरूमाथि विदेशी लगानी नेपालमा पहुँच किन्न र सत्ता र नीतिमाथि नियन्त्रण तथा प्रभाव जमाउन यसो गरिएको हो ।

डा. गोविन्द केसीज्यू, तपाईंले भ्रष्टाचारविरोधी आन्दोलनलाई शिक्षा र स्वास्थ्यबाट केही बाहिर र संसद्कै अधिकार क्षेत्रमा प्रवेश गर्ने नगारिक हकको उपभोग गरिसक्नु भएकाले मैले यसलाई अझ व्यापकता दिन आग्रह गरेको हुँ ।

अर्को अर्थमा नेपालको नीतिनिर्धारक तह नेपाली जनताभन्दा विदेशी दातृ निकायहरूप्रति जवाफदेही बनून् भन्ने उनीहरूको चाहनामा नेपालको ‘बौद्धिक मर्सिनरी' या ‘बौद्धिक लठैत' हरू गोटी बनेका छन् । नीतिगत तहमा भएको यो भ्रष्टाचारलाई हामीले छानबिन गरेनौँ र सतही रूपमा भ्रष्टाचारको मामिला उठायौँ भने त्यसले तपाईंले चाहेको परिणाम ल्याउने छैन ।

२०६३ यता नेपालको राजनीति र सत्ताका नाइकेहरू कहाँबाट निर्देशित भए ? मन्त्रीदेखि राजदूत र संवैधानिक आयोगको बहालीमा नेपालीको स्वार्थले निर्णायक भूमिका खेल्यो कि विदेशीको हैकम बढ्यो ? लोकमानसिंह कार्कीको नियुक्तिलाई पनि अलि फराकिलो र तथ्यगत हिसाबले हेरौँ । नीतिसँगै नीति कार्यान्वयनमा प्रभाव राख्न रुचाउँछन् दाताहरू ।

त्यसमा उनीहरूको स्वार्थमा प्रधानता हुन्छ । उनीहरूको प्रभाव सञ्चार, नागरिक समाजसँगै नीतिनिर्धारक तह र उनीहरूप्रति समर्पित राजनीतिज्ञहरूमाथि हुने हुनाले ‘अग्रगामी' र ‘प्रतिगामी' को बिल्ला पनि उनीहरूले नै भिराउँछन् । मलाई थाहा छैन, राजनीतिक हिसाबले तपाईंलाई कुनै बिल्ला भिराइएको छ कि छैन, तर जवाफदेही शून्य राजनीतिका पक्षधर सावित भएका छन्, ती ‘अग्रगामी' हरू । भ्रष्टाचारविरोधी देखिन तर त्यसको जरोमा नगई डा. गोविन्द केसीरूपी गंगाको नजिक रहेर काया सफा गर्न पनि त लागेका होलान् नि कोही त ।

लोकमानसिंह कार्की श्री ५ को सरकारमा मुख्य सचिव थिए । अग्रगामी सरकार र व्यवस्थामा ‘दूधको दूध' र ‘पानीको पानी' गर्ने दायित्व बोकेका प्रधानन्यायाधीश विदेशी योजनामा प्रधानमन्त्री बने खिलराज रेग्मी । उनले कांग्रेस, माओवादी, एमाले र मधेस दलका नेतृत्वको सहमतिमा आधारित सिफारिसका आधारमा कार्कीलाई अख्तियार प्रमुख बनाए । राष्ट्रपति रामवरण यादवले पद र गोपनीयताको शपथ दिलाए उनलाई ।

भ्रष्टाचारविरुद्धको आन्दोलनका अगुवाहरूले सिफारिसकर्ता, नियुक्तिकर्ता र शपथ खुवाउने कसैलाई विरोध नगरी लोकमान सिंहको मात्र विरोध गर्नुमा मेरो सहमति छैन । उनको नियुक्तिका समस्त प्रकरण र त्यसमा सामेल सबैलाई छानबिनको दायरामा ल्याउन नागरिक समिति बनाऔँ, त्यसको नेतृत्व तपाईं स्वयंको रहोस्, मेरो पूर्ण समर्थन रहनेछ । तर सतही हिसाबले यो विषय उठाइँदा या महाभियोग तपार्इंको मागको सूचीमा पर्दा कार्कीलाई रोक्न सडकमा उत्रेकाहरूसँग सत्याग्रही डा. केसीको के सम्बन्ध भन्ने प्रश्न उठ्दैन र ?

तपाईंले भ्रष्टाचारविरोधी आन्दोलनलाई शिक्षा र स्वास्थ्यबाट केही बाहिर र संसद्कै अधिकार क्षेत्रमा प्रवेश गर्ने नगारिक हकको उपभोग गरिसक्नुभएकाले मैले यसलाई अझ व्यापकता दिन आग्रह गरेको हुँ । दाताहरूको रकम नेपाली हित र नियमअनुसार अनि पारदर्शी तरिकाले आउनुपर्छ भन्न सकिन्छ । त्यसका सर्तहरू निर्धारण गर्न सक्छ संसद्ले । यो व्यापक विषयमा आज हामी प्रवेश गरेनौँ भने तपाईंको यो अनशनले समस्याको सानो अंशलाई पनि सम्बोधन गर्न सक्ने छैन ।

र तपाईंले आफ्नो आन्दोलनमा कस्ता व्यक्ति सरिक हुन मिल्छ, मिल्दैन या कसको समर्थन तपाईं अपेक्षा राख्नुहुन्छ, त्यसको पात्रता र सर्त तोक्नुपर्छ । सत्याग्रहीले गर्नैपर्ने ती कठिन कामहरू हुन्, जुन तपाईंले गर्नुभएको छैन ।

अन्त्यमा, फेरि पनि मेरो शुभकामना तपाईंको सुस्वास्थ्यको लागि । तपाईंले आफ्नो अभियानलाई व्यापकता दिन त्यसको समीक्षा गर्नुहुनेछ भन्ने आशासहित !

युवराज घिमिरे, पत्रकार ।