किन सँधै सम्झिनु पर्ने

‘प्रजातन्त्र वडो सन्तुलित, विरोधीको पनि कुरा सुन्ने सहनसील, कुरा सुन्ने मात्र हैन उनीहरूको कुरा ठीक छ भने हो पनि भन्ने पद्धति हो– बीपी कोइराला

नेपाली राजनीतिका सर्वाधिक अग्ला, बहुआयामिक र सम्मानित व्यक्तित्व बीपी कोइरालाको ३४ औं स्मृति दिवस हो आज । आजभन्दा संसारमा जन्मने कुनै पनि मानिसको जन्मको तब मात्र सार्थकता रहन्छ, जब उसले बाँचेको जीवन आफ्ना लागि मात्र नभएर मानव समुदायका निमित्त समर्पित गरेको हुन्छ ।

आजसम्म संसारमा अरबौं मानिस जन्मे र मरे, तर न उनीहरूको जन्मको चर्चा भयो न त मृत्युको । यही संसारमा केही यस्ता मानिसहरू पनि जन्मे, जसलाई मानव समाज र सभ्यताले युगयुगसम्म सम्झिरहनेछ । गान्धी, मन्डेला, लिंकन, आइन्स्टाइन, शेक्सपियर, गौतम बुद्ध आदि त्यस्ता दृष्टान्त हुन् जसले आफ्नो मृत्युपूर्व संसारलाई केही न केही अमूल्य योगदान गरे ।

यस्ता महान व्यक्तित्वका बारेमा सम्भवत यो संसार रहेसम्म चर्चा परिचर्चा चलिरहनेछ । एसिया, अफ्रिका, युरोप, अमेरिका चाहे जुनसुकै भूगोल होस्, मानव जाति र समुदायका निम्ति महत्त्वपूर्ण योगदान गर्ने व्यक्तिहरूको सदैव उच्च सम्मान रहेको हुन्छ । राजनीति, साहित्य, विज्ञान वा समाजसेवा जुनसुकै माध्यमबाट होस्, परिवर्तन, सुधार र अग्रगतिको नेतृत्व गर्ने त्यस्ता महामानवको सम्झना गर्नु मानव जातिको कर्तव्य पनि हो ।

संसारले त्यस्ता मूर्धन्य व्यक्तित्व पैदा नगरेको भए सम्भवतः मानव समाज आजको अवस्थासम्म आइपुग्ने थिएन । हामीले प्राप्त गरेका उपलब्धि र ऐश्वर्यका कारण रहेका तिनै अदभूत व्यक्तित्व जसलाई हामी उनीहरूको जन्म वा स्मृति दिवसका अवसरमा स्मरण गर्ने गर्दछौं ।

जननायक बीपीको विषयमा पर्याप्त चर्चा र बहस भएका छन् । ग्रन्थहरू पनि लेखिएका छन् । को थिए त बीपी ? जहानिया निरंकुश राणाशासनको घनघोर कालरात्रीमा बीपी जन्मे । आफ्नै बुद्धि र योग्यताले भौतिक र पारिवारिक सुखमा रमाइरहेका कृष्णप्रसाद कोइरालाले राणाले दास बनाइएका नेपाली जनताको दुःखलाई नजिकैबाट नियाल्ने अवसर पाएका थिए । एउटा सफल व्यापारी र किसान पनि भएकाले कृष्णप्रसादको तत्कालीन राणा शासकसँग राम्रै सम्बन्ध थियो ।

आफ्नो सम्बन्धको सुविधालाई उपयोग गर्दै पिताजी कोइरालाले गरिब नेपालीले लगाएको भाङ्ग्रो र टोपी राणाको दरबारमा पठाए । यसको उद्देश्य जनताको कारुणिक तस्बिर शासकसमक्ष प्रस्तुत गर्नु थियो । प्रतिफलस्वरुप शासन व्यवस्थामा सुधारको अपेक्षा थियो । तर यसको विपरीत विवेकहीन राणा शासकले यसलाई आफ्नो अपमान ठाने र कोइराला परिवारको सर्वस्वहरण गरे ।

योभन्दा चरम शासकीय विवेकहीनता र दुव्र्यवहार अर्को हुन सक्दैनथ्यो । इतिहासको यही घटनाले कोइराला परिवारको जीवनमा नयाँ मोड लियो र नेपाली राजनीतिमा अभूतपूर्व चरण सुरु भयो । दुःख, संघर्ष, अपमान र अभाव कोइरालाहरूको जीवनका अभिन्न संगी र दैनिकी भए । दुःख र संघर्षको यही सागरमा निरन्तर पौडिएर निर्माण भएको व्यक्तित्व हो बीपी कोइराला ।

नेपालमा राणाशासन समाप्तिको संघर्षमा लाग्नुअघि भारतीय स्वतन्त्रता संग्राममा होमिएका बीपी लगभग ८ कक्षा पढ्दाको उमेरदेखि नै राजनीतिमा संलग्न थिए । आफ्ना पितालाई राणाहरूले दिएको यातना र निरन्तर गरेको दुव्र्यवहार बीपीको मानसपटलमा सुरक्षित थियो । बिसं. २००१ मा जेल जीवनकै क्रममा कृष्णप्रसाद कोइरालाको निधन भयो ।

तर आफ्नाप्रतिको राणाहरूको बैरभाव र व्यवहार मात्र हैन, बीपीमा विस्तारै विकसित हुँदै गएको राजनीतिक चेतनाका कारण नेपालको शासन व्यवस्था नै फेर्ने अठोट र संकल्प जागृत भएको थियो । यसका निम्ति भारतमा जरा गाडेर बसेको बेलायती साम्राज्यलाई समाप्त गर्नु अत्यावश्यक थियो । नेपालमा राणाहरू बेलायती आशीर्वादमा नै टिकेका थिए । समयक्रममा भारतमा बेलायती साम्राज्यको पतन भयो ।

तत्पश्चात बीपीले नेपालबाट राणाशासन उखेल्न आफ्नो सम्पूर्ण प्रयत्न लगाए । नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस र नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस हुँदै नेपाली कांग्रेसको स्थापना भयो । राणाशासन विरुद्धमा सोच्नसम्म नसकिने प्रतिकुल समयमा राजनीतिक दल नै स्थापना गरेर अन्ततः जनक्रान्तिको माध्यमबाट प्रजातन्त्रको स्थापना भयो । बीपीको जीवनको एउटा महत्त्वपूर्ण अध्याय थियो त्यो ।

नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापना गर्नमा बीपीको जीवनमा भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामका अतिरिक्त नेपाल प्रजा परिषद् स्थापना गरेर राणाविरोधी गतिविधि सञ्चालन गर्ने चार सहिदको बलिदानको पनि प्रत्यक्ष प्रभाव थियो । आफूलाई दैवी अवतार ठान्ने राणाशासकको अन्त्यको परिकल्पना गर्ने नेपाल आमाका वीर सपुतको सहादतले बीपीजस्तो क्रान्तिकारी तरुणलाई प्रभाव नपार्ने प्रश्नै थिएन ।

जनतालाई सुखी र अधिकार सम्पन्न बनाउन, राष्ट्रलाई समृद्ध बनाउन, नेपाल र नेपालीको नाम र प्रतिष्ठालाई उच्च राख्न एउटै अठोट र संकल्प बोकेर आजीवन समर्पित भए बीपी ।

त्यसैले उनले आफ्नो सम्पूर्ण जीवन देश, जनता र प्रजातन्त्रका निम्ति समर्पण गर्ने निर्णय गरे । सम्भवत दुनियाका अपवादका राजनीतिक दृष्टान्तमा पर्दछ २००७ सालको जनक्रान्ति । ३५ वर्षे तरुणको विचारको प्रकाशमा अलोकित र सम्पादित क्रान्ति हो त्यो । संसारमा त्यति चाँडै सुरु भएर चाँडै अन्त्य भएको क्रान्ति अन्यत्र कहिँ छैन । अमेरिकी स्वतन्त्रता संग्राम, दक्षिण अफ्रिकी संघर्ष या भारतीय आजादीको कथा निकै लामो छ ।

ती संघर्षमा सामेल नेताहरूको व्यक्तित्वको पक्ष फरक छ । बीपी मात्र होइन त्यतिबेलाका नेताहरू मातृकाप्रसाद कोइराला र सुर्वणशमशेर समेतलाई हेर्दा कसैले पनि ४० वर्ष नाघेका थिएनन् । गणेशमानजी, किसुनजी सबै बीपी भन्दा कम उमेरकै थिए । बीपीको विचार, योजना र साहसिक गतिविधिकै कारण १०४ वर्ष लामो निक्कै शक्तिशाली मानिएको शासन व्यवस्थालाई एउटा युवा टोलीले अपदस्थ गर्न सफल भयो । यसको प्रमुख कारण बीपीको नेतृत्व क्षमता र जनविश्वास नै थियो ।

बीपीलाई साहित्यिक जगत्ले विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको नामले चिन्दछ । राजनीतिमा बीपी र साहित्यमा विश्वेश्वर । नेपालको साहित्य क्षेत्रमा बीपीको बेग्लै पहिचान र उचाइ छ । राजनीति र साहित्यलाई समानान्तर रूपमा अघि बढाउने अपवादका व्यक्ति हुन् बीपी । जीवनमा विरलै अनुकुलता र सहजताको अनुभूति गर्न पाएका उनले कसरी लेख्न सके यतिविधि साहित्य ? आश्चर्यको विषय हो यो । सर्वश्वहरणसहित प्रवास, भारतीय जेल जीवन, नेपालको जेल जीवन, पुनः प्रवास, क्यान्सरजस्तो घातक रोग र व्यस्त राजनीतिक जीवनको चपेटामा कसरी सम्भव भयो लेखन ?

औसत मानिसको क्षमताले यति धेरै रचनात्मक कार्य गर्न सक्दैन । तर बीपी त्यस्ता व्यक्ति थिए जसले राजनीति सँगसँगै साहित्यमा समेत उत्तिकै अग्लो व्यक्तित्व निर्माण गरे । यदि उनी राजनीतिज्ञ नभएका भएसमेत उनको साहित्यक व्यक्तित्व पक्कै कमजोर हुने थिएन । सम्भवतः पर्याप्त समय पाएर साहित्यिक जगत्मा अझ बढी योगदान पुग्ने थियो ।

यसबाट के प्रष्ट हुन्छ भने बीपी एउटा त्यस्तो बहुमुखी प्रतिभाको पुन्ज हो जसको सही सदुपयोग राष्ट्र, नेपाली समाज र सिंगो मानव जातिले गर्नै सकेन । तत्कालिन शासन व्यवस्थाका आँखाका कसिंगर बीपीको सिर्जनशीलता र उच्च आत्मविश्वासको प्रतिफलस्वरुप नै नेपाली साहित्यको भण्डारमा झण्डै दुई दर्जन कृति थपिन पुगे । सुम्निमा जस्तो विश्व साहित्यको स्तरमा गणना गर्न मिल्ने कालजयी कृति बीपीको उत्कृष्ट रचना मान्न सकिन्छ । यसबाट बीपीको विराट व्यक्तित्वको झलक पाइन्छ ।

मानव समाजमा विरलै पैदा हुने बीपी जस्ता महान व्यक्तित्वको स्मरण गर्दा हामीले बिर्सन नहुने पक्ष के हो भने मान्छेले आफ्नो जन्मको तात्पर्यलाई बुझ्न सक्नुपर्छ । जसले जन्मको उपादेयतालाई बुझ्यो उसको जीवन बास्तवमै सफल हुन्छ ।
बीपीले आफ्नो जन्मको कारण थाहा पाए, त्यसैले आफूलाई मूलतः राजनीतिक क्षेत्रमा समर्पित गरे, समय मिल्नासाथ कलम चलाए । वैयक्तिक स्वार्थमा लिप्त मान्छेले जतिसुकै ठूलो पद या ऐश्वर्य प्राप्त गरेपनि त्यो निरर्थक हुन्छ । जबसम्म उसको सफलता सार्वजनिक हितमा जोडिँदैन ।

राजा, राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री, नेता जे भएपनि उसका सम्पूर्ण क्रियाकलाप मानव समाजको कल्याणमा केन्द्रित हुनुपर्छ । अन्यथा उसका प्राप्तिहरूको कुनै सार्थकता रहँदैन । निजी सुखका लागि अथाह सम्पत्ति कमाएका मानिसहरूले समेत आफ्नो जीवनलाई सार्थक तुल्याउन आफ्नो धनलाई सार्वजनिक हितमा लगाएका छन् । त्यस्ता व्यक्तिहरूलाई मात्र मानव सभ्यताले सदैव सम्मान र स्मरण गरेको छ ।

बीपी नेपाल र नेपालीका त्यस्ता अनमोल रत्न हुन, जसले आफ्नो वैयक्तिक स्वार्थ र निजी सपनाको दाहससंस्कार गरे । देश, जनता र प्रजातन्त्रको निम्ति आफ्नो सम्पूर्ण जीवन समर्पण गरे । राणा, राजा र पञ्चायती व्यवस्थासँग पालैपालो संघर्ष गरे आखिर केका निम्ति र कसका निम्ति ?

जनतालाई सुखी र अधिकार सम्पन्न बनाउन, राष्ट्रलाई समृद्ध बनाउन, नेपाल र नेपालीको नाम र प्रतिष्ठालाई उच्च राख्न एउटै अठोट र संकल्प बोकेर आजीवन समर्पित भए । त्यस्ता महान् व्यक्तित्व बीपीलाई आजको तिथीमा स्मरण गर्नु र उनले दखाएको बाटोमा हिँड्नु सबै नेपालीको कर्तव्य हो ।