किन बढ्दछ उच्च रक्तचापको समस्या
आधुनिकतासँगै आएको जीवनशैलीको परिवर्तनले उच्च रक्तचाप जस्तो समस्या पनि बढेको छ । हामीमा व्याप्त उच्च रक्तचापसम्बन्धी चेतनाको कमीले अझै यसलाई बढी प्राणघातक बनाएको छ । यहाँ मैले उच्च रक्तचापबारे जान्नै पर्ने कुराहरू उल्लेख गर्न खोजेको छु ।
रगतबाट रक्तनलीमा पर्ने चापलाई रक्तचाप भनिन्छ
१२० – माथिको अंकले सिस्टोलिक रक्तचाप अर्थात् मुटु खुम्चिएको बेला मुटुबाट निस्किएको रगतले रक्तनलीहरूमा पर्ने चापलाई जनाउँछ ।
८० – तलको अंकले डायस्टोलिक रक्तचाप अर्थात् मुटु फुक्दा मुटुमा फर्कने रगतले रक्तनलीहरूमा पार्ने चापलाई जनाउँछ ।
एक सामान्य व्यक्तिमा १२०/८० एमएमएचजी अंकको रक्तचापलाई स्वस्थ मानिन्छ तर मधुमेह तथा मिर्गौला रोगीमा चाहिँ १३०/८० एमएमएचजी अंकको रक्तचापलाई नै राम्रो मान्न सकिन्छ ।
उच्च रक्तचाप
सामान्यतः १४०/९० एमएमएचजी वा सो भन्दा बढी रक्तचाप भएको स्थितिलाई उच्च रक्तचाप भएको भनिन्छ ।
के तपाईं उच्च रक्तचापको जोखिममा हुनुहुन्छ ?
यी बुँदाहरू यदि तपाईंसँग मेल खान्छन् भने सही चिन्ह लगाउनुहोस् ।
– उमेर ५० वर्षभन्दा माथि भएको अवस्था
– उचाइको अनुपातमा शरीरको तौल बढी भएको अवस्था
– धूमपान तथा मद्यपान गर्नुहुन्छ ।
– के तपाईं मधुमेहको बिरामी हुनुहुन्छ ?
– मिर्गौलासम्बन्धी बिरामी हुनुहुन्छ ?
– तपाईंका परिवारका अरू सदस्यलाई पनि उच्च रक्तचाप छ ?
– गर्भवती हुनुहुन्छ अथवा परिवार नियोजनका चक्की सेवन गर्नु हुन्छ ?
माथिका बुँदाहरूमध्ये जति बढी बुँदाहरू तपाईंसँग मेल खान्छन्, त्यति नै बढी उच्च रक्तचापको जोखिममा तपाईं हुनुहुन्छ ।
उच्च रक्तचाप नियन्त्रण किन ?
समयमै उपयुक्त र पर्याप्त उपचार नभएमा उच्च रक्तचापले विभिन्न अंगलाई स्थायी रूपमा नोक्सान पुर्याउन सक्छ । अधिकांश हृदयाघात, मस्तिष्कघात एवम् पक्षघातमा उच्च रक्तचाप प्रमुख कारणका रूपमा पाइने गरेको छ । तिनका अलावा मिर्गौलाले कहिल्यै पनि काम गर्न नसक्ने गरी मिर्गौला असफल हुने कारणमा पनि उच्च रक्तचाप पर्दछ ।
उच्च रक्तचापका लक्षणहरू
प्रायःजसो अवस्थामा उच्च रक्तचापको कुनै लक्षणहरू देखा पर्दैन । जबसम्म जटिल समस्या देखिँदैन उच्च रक्तचापको बिरामीलाई राम्रै भइराखेको महसुस हुन्छ । तर केही बिरामीहरूमा भने तल उल्लेखित लक्षणहरू प्रारम्भिक चरणमा नै देखिन सक्छ ।
अत्यन्तै टाउको दुख्ने, रिंगटा लाग्ने, नाकबाट रगत बग्ने, छाती दुख्ने र दृष्टि धमिलो देखिने, आदिजस्ता लक्षणहरू समेत देखिन्छन् ।
कसरी सामान्यीकरण गर्ने ?
१. स्वास्थ्यवद्र्धक एवम् चिल्लोरहित खाना खाने बानी बसाल्ने, खाना थोरैथोरै गरेर पटकपटक खाने गर्ने, खानामा नुनको मात्रा कम गर्ने आदि कार्य उच्च रक्तचापका बिरामीहरूका लागि महत्त्वपूर्ण हुन सक्छ । आफ्नो दैनिक खानामा नुनको मात्रा ६ ग्रामभन्दा बढी नगर्ने, नुनको मात्रा घटाउन आफ्नो खानामा फलफूलको मात्रा बढाउने आदि गर्नु पनि ज्यादै महत्त्वपूर्ण हुन सक्छ । यदि यसो गर्न सकिएमा आफ्नो रक्तचाप २–८ एमएमएचजी घटाउन सकिन्छ ।
खान नहुने कुराः धेरै चिल्लो र नुनिलो खाना नखाने, छाला र बोसोयुक्त÷पोलेको चिल्लो मासु नखाने, प्रशोधन गरिएको खानेकुरा जस्तैः सेतो चामल, मैदा यसबाट बनेका खानेकुरा जस्तैः बिस्कुट, चाउचाउ, सिसीका अचार, क्यान फुड, भुटे तारेका खाद्य पदार्थहरू र बजारमा पाइने तयारी खाद्य पदार्थहरूको प्रयोगलाई बन्देज गर्नु उपर्युक्त हुन्छ । साथै मद्यपान धूमपान तत्कालै बन्द गर्नु अत्यन्तै आवश्यक हुन्छ ।
खान हुने कुराः स्वच्छ एवम् ताजा शाकाहारी खाना, मासु खानु परेमा छाला र बोसो हटाएर राम्रोसँग पकाएर सीमित मात्रामा खान सकिन्छ । उच्च रेसायुक्त खाद्य पदार्थहरू जस्तैः प्रशोधन नगरिएको चोकरसहितको गहुँको पीठो, खस्रो चामल, हरिया ताजा तरकारीहरू, फलफूल आदि, बोक्रासहितको चना, भटमास, स्याउ, आदिको सेवनले उच्च रक्तचापमा मनग्गे फाइदा पुर्याएको पाइन्छ ।
२. स्वस्थ तौल कायम गर्ने । आफ्नो बीएमआई १८ दशमलव ५–२४ मा कायम गर्ने । प्रत्येक १० के.जी. तौल घटाउँदा ५–२० एमएमएचजी रक्तचाप घटाउन सकिन्छ ।
३. दैनिक ४५ मिनेट जति व्यायाम गर्ने । नियमित यसो गर्नाले २–८ एमएमएचजी जति रक्तचाप घटाउन सकिन्छ ।
४. रक्तचापको नियमित परीक्षण गराउने ।
५. चिकित्सकको सल्लाहअनुसार नियमित औषधिको सेवन गर्ने ।
औषधिको नियमित सेवनबाट पनि उच्च रक्तचाप नियन्त्रणमा नआउनुका कारणहरू
– औषधिको मात्रा नपुगेमा, रक्तचाप मापन गरेको तरिका नमिलेमा, बढी मात्रामा नुनको सेवन गरेमा, अरू औषधि जस्तैः दुखाइ कम गर्ने औषधि (एनएकएआईडी), गर्भनिरोधक चक्की आदिको सेवन गरेमा, आदि ।
रक्तचाप नाप्नु अघि ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू
– रक्तचाप नाप्नुअघि आधा घन्टासम्म चुरोट तथा चिया÷कफीको सेवन गर्नुहुँदैन । आरामसँग कुर्सीमा बस्नु पर्दछ । हिँडडुल वा कसरत गर्नेबित्तिकै रक्तचापमापन गर्नुहुँदैन । कसिलो लुगा लगाउनु हुँदैन । लुगाको माथिबाट वा लुगाको बाहुला माथि सारेर रक्तचाप मापन गर्दा राम्रो हुनेछ । रक्तचाप मापन गर्दा आफ्नो पाखुरा मुटुको स्तरमा राख्ने गर्दा राम्रो हुनेछ ।
उच्च रक्तचापको बिरामीले गर्नुपर्ने जाँच ।
रगतः रगतमा ग्लुकोज, चिल्लो पदार्थ, (लिपिड प्रोफाइल), युरिक एसिड, इलेक्ट्रोलाइटस्का साथै मिर्गौलासम्बन्धी युरिया र क्रियटिनिनको जाँच गराउनु उपयुक्त हुनेछ ।
पिसाबः पिसाबमा अल्बुमिन र माइक्रो अल्बुमिन मात्रा तथा ग्लुकोजको मात्रा जाँच गर्नुपर्छ । अल्बुमिनको जाँचले मिर्गौला तथा मुटुको स्वास्थ्य स्थिति कस्तो छ भनी पत्ता लगाउन सजिलो पर्दछ ।
ईसीजीः यो जाँचले मुटुको स्थिति र कार्य क्षमता ठीक छ कि छैन भन्ने देखाउँछ । उच्च रक्तचापको बिरामीले ६–६ महिनामा यो परीक्षण गराई राख्नुपर्छ ।
इकोः यो जाँचले मुटुको क्षमता तथा मुटुमा परेको क्षति देखाउँछ ।
आँखाः उच्च रक्तचापले आँखामा दीर्घ नोक्सान पुर्याई दृष्टिघात गर्न सक्छ । तसर्थ उच्च रक्तचापको बिरामीले आफ्नो आँखाको नियमित परीक्षण गर्नु अत्यन्तै जरुरी हुन्छ ।
उच्च रक्तचापको पुष्टि कसरी गर्ने ?
यदि रक्तचाप मापन गर्दा उच्च रक्तचाप देखिएमा पाँच मिनेटपछि पुनः एक पटक सोही पाखुरामा रक्तचाप मापन गर्नुपर्छ । त्यसपछि पनि अझै रक्तचाप बढी देखिएमा अर्को पाखुरामा रक्तचाप मापन गर्नुपर्छ ।
प्रत्येक पटक रक्तचाप मापन गर्दा, एउटा तालिकामा भर्ने र प्रत्येक पटक चिकित्सक कहाँ जाँदा भरेको तालिका देखाउने गर्नु उपयुक्त कदम ठहरिन सक्छ ।
लेखक नर्भिक इन्टरनेसनल हस्पिटलका हृदयरोग विशेषज्ञ
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
