महेन्द्र मञ्जिल, बत्ती प्रकरण र राजनीति

राजा महेन्द्र अहिले पनि नेपाली राजनीति र कूटनीतिको केन्द्रमा छन्, मृत्युको ४५ वर्षपछि पनि । एउटा समूह उनलाई प्रजातन्त्रविरोधी मान्छ, तर अधिकांशले उनलाई नेपालको स्वाभिमान र स्वतन्त्र हैसियत स्थापित गर्न सफल अभियन्ताका रूपमा स्विकार्न थालेका छन् ।

भारतीय संस्थापनको मान्यताबाट प्रभावित त्यहाँको एउटा वर्ग र तिनै मान्यताबाट दीक्षित नेपाली राजनीति तथा बौद्धिक समूहको एउटा हिस्सा महेन्द्रवाद या महेन्द्र राष्ट्रवाद 'भारत विरोध' मा सीमित एउटा राजनीतिक दर्शन र राष्ट्रिय व्यवहार मात्र रहेको मान्यता राख्छ । चीनले महेन्द्र र नेपालका कम्युनिस्ट शक्तिहरूलाई नजिक ल्याउन मनोवैज्ञानिक वातावरण बनाइदियो राजसंस्था भरपर्दो मित्र र नेपाली राष्ट्रियताको छातासंस्था भएको आफ्नो धारणा र तदनुसारको व्यवहार प्रस्तुत गरेर ।

महेन्द्रकै सत्रबर्से शासनकालमा विकासका महत्त्वपूर्ण पूर्वाधारका जग बसे । यो लेखको आशय अति शक्ति केन्द्रीकृत शासन व्यवस्थाको वकालत गर्नु हैन, तर विकास, स्थायित्व राष्ट्रिय स्वाभिमान तथा मुलुकको स्वतन्त्र छवि स्थापित गर्न र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा नेपालको सम्मानजनक उपस्थिति स्थापना गर्न महेन्द्रको भूमिकाबारे अहिले मुलुकमा हुन थालेको सराहना कोट्याउनु अवश्य हो ।

फरक प्रसंगमा एउटा पृष्ठभूमिका रूपमा ०१७ सालमा दलहरू तथा तिनका नेताहरूले राष्ट्रिय र स्वतन्त्रताप्रति उदासीनता देखाएको भन्ने उनको आरोपसँग किन त्यसको ५६ वर्षपछि जनताले सहमति जनाउन थालेका छन्, खुलेरै । त्यसको विश्लेषण र सुधार स्वयं दलका नेताहरूको समीक्षा र आत्मालोचनाबाट सुरु हुनुपर्ने विषय हो ।

राजा महेन्द्रसँग कुनै शैक्षिक डिग्री थिएन, तर राजनीति, कूटनीति, मुलुकको भूरणनीति अनि त्यसको सम्मानित अस्तित्व बृहत् विश्व परिवेशमा कसरी सुनिश्चित गर्ने, त्यसबारे पर्याप्त चिन्ता र ज्ञान थियो उनीसँग, जुन उनको प्रशासनिक र समझदारीपूर्ण व्यवहारबाट सावित हुन पुग्यो ।

उनको जीवनकालमा राजनीतिक दलहरूसँग तिक्तता बढ्नु र नेपाली कांग्रेसभित्र रहेको प्रजातान्त्रिक तथा राष्ट्रियताका, शक्तिसँग सहकार्य हुन नसक्नु 'मुलुकले गुमाएको अवसर' का रूपमा हेरिनु आवश्यक छ । त्यसबाट उचित पाठ नेपालीहरूले नसिकेमा नेपाल र नेपालीको अस्तित्वमा पर्ने खतराबारे वर्तमान नेतृत्व वर्ग मात्र हैन, सचेत नेपाली संवेदनशील नभएको अर्थ लाग्नेछ ।

यो पृष्ठभूमिमै हेरिनुपर्छ महेन्द्र मञ्जिलमा ऊर्जामन्त्रीको आदेशमा बत्ती काटिएपछि उत्पन्न परिस्थिति अनि पूर्व मुमा बडामहारानी रत्नराज्य लक्ष्मी देवीका पक्षमा देखा परेको गैरराजनीति व्यापक समर्थन र तत्काल सरकारले प्रदर्शन गरेको सुझबुझलाई । रत्न राज्यलक्ष्मी देवी शाहले पाएको समर्थनलाई महेन्द्रबाट अलग गरिनु हुँदैन, यद्यपि राजसंस्था र परम्परामा नबाँधिएको भए रत्नराज्य सम्भवतः एउटा वैराग्य प्राप्त साध्वीको दर्जामा उक्लिएको मान्ने थिए धेरैले ।

राजा महेन्द्र धार्मिक आस्था र पूर्वीय दर्शनका ज्ञाता थिए । सम्भवतः पञ्चायतको प्रयोग त्यो पर्सनको एउटा पाटो थियो । तर, सायद अन्धविश्वासी थिएनन् उनी । स्वाभाविकै हो त्यो, किनकि ज्ञानले अन्धविश्वासलाई डढाउँछ ।

राजाहरूले एकैपल्ट दुइटा विवाह गर्ने परम्परा किन र कसरी बस्यो ? त्यो सम्भवतः उनीहरू सामान्य व्यक्तिभन्दा माथि हुन भन्ने मान्यता स्थापित गर्न त्यसो गरिएको हुन सक्छ । एउटै विवाह गरे राम्रो हुँदैन भन्ने मान्यता स्थापित हुन पुग्यो । तर महेन्द्र पहिलो राजा थिए त्यो अन्धविश्वासमा आधारित परम्परालाई चुनौती दिने र अवज्ञा गर्ने ।

तर दुर्भाग्य, इन्द्रराज्य लक्ष्मी देवीसँगको उनको विवाह र १२ वर्षपछि उनको मृत्युले अन्धविश्वासको त्यो जग मजबुत बन्न पुग्यो, त्यो बेलाको नेपाली समाजमा । अन्धविश्वासविरुद्धको अभियन्ताको लागि त्यस्तो चोट कति असह्य हुन्छ, त्यो कठिन हुन्छ । लोकाचारकै लागि खगेन्द्र संग्रौलाले समेत आमाको मृत्युमा 'गरुड पुराण' सुन्न बाध्य भएको 'पीडा' सार्वजनिक गरेका थिए । तर अन्धविश्वासको जगमा स्थापित 'अनिष्ट' को सामना महेन्द्रले चुपचाप भोगे ।

विश्व पुरुष प्रधान छ । प्रवृत्ति पुरुष प्रधान छ । तर महिलाहरूलाई 'गुड ह्युमर' मा राख्ने चलन सायद सर्वत्र छ ।पश्चिमतिर हरेक सफल व्यक्तिको (सफलता) पछाडि एउटा महिला हुन्छिन्' भनिएजस्तै नेपालमा 'नारीको पूजा जहाँ हुन्छ त्यहाँ देवता रमाउँछन्' भनिए पनि यी औपचारिकताका शब्द या मान्यता बन्न पुगेका छन् । समाजले त्यस्तो मान्यतालाई व्यवहारमा सिकेको प्रमाण दुर्लभ छन् ।

त्यसैबाट फाइदा उठाएर पश्चिमी मान्यताबाट निर्देशित 'नारी समानता' आन्दोलनले केही महान् पूर्वीय मान्यताको मौलिक मूल्यलाई चुनौती दिएका छन् । नारी समानताको महत्त्वपूर्ण कसीलाई 'भौतिक' आवरण र आर्थिक लाभ–हानिको प्रसंगमा उठाइने ती आवाजमा भोलि 'आको दूध' को मूल्यसमेत पैसामा तौलिने अवस्था आउन सक्छ ।

त्यसपछि त्यो सम्बन्धले कस्तो आयाम पाउला त ? अर्थात् नारीको सम्मानित र महत्त्वपूर्ण स्वरूप 'आमा' को हो, जसमा त्याग, ममता र निस्वार्थको प्रधानता हुन्छ । ती प्रवृत्तिलाई कसरी सम्मानित गर्ने र शोषणबाट मुक्त राख्ने त्यो चुनौती हो यो, समाजको लागि । लैंगिक समानताको लडाइँमा केही पूर्वीय यथार्थ बेवास्ता गर्न मिल्दैन, कम से कम यो भूभागमा ।

त्यसैले रत्नराज्यलक्ष्मी देवी शाहलाई त्यस अर्थमा अत्यन्त संवेदनशील र फरक तरिकाले हेर्ने साहस गर्नुपर्छ नेपाल सरकारले, समाजले र लैंगिक समानताको वकालत गर्ने संस्थाहरूले ढिलै भए पनि ।

दिदी इन्द्रराज्य लक्ष्मीको स्वर्गारोहणपछि उनले विवाह गरिन्, तत्कालीन युवराज महेन्द्रसँग । दुईदेखि ११ वर्षसम्मका ६ बालबालिकाका आमाको ममतापूर्ण जिम्मेवारी उनले तत्काल निर्वाह गर्नुपर्‌यो । आफैँले बच्चा नजन्माउने सर्तमा कुशल र आदर्श आमाको भूमिका सहज हुँदैन । तर उनले त्यो दुर्लभ र कठिन भूमिका निभाइन्, विनाप्रचार ।

पूर्वीय दर्शनमा हरेक आमा 'निष्काम कर्मयोगी' हुन्छन् । कुपत्रो जायेत, क्वचिदपि कुमाता नभवति' को यथार्थलाई यहीको माटोमा मात्र अनुभव र अनुभूति गर्न सकिन्छ । रत्नराज्यले आफैँले कुनै बच्चालाई जन्म नदिए पनि कर्मले राजदरबारका ६ शिशुहरूसँगै अरू नथुप्रैका आमा बनिन्, बालमन्दिरलाई अभिभावकत्व प्रदान गरेर ।

आइतबार महेन्द्र मञ्जिल अँध्यारो आवरणमा धकेलिँदा त्यसमा कुनै राजनीतिक उद्देश्य थियो कि थिएन, वा त्यो गणतन्त्रलाई संस्थागत रूप दिने अनगिन्ती प्रयासको शृंखलामा एउटा नयाँ प्रयोग थियो भन्न सकिन्न । तर उनी स्वभावतः मौन रहिन् । गीतामा भनिएजस्तै दुःख, सुख, सर्दी, गर्मी या समृद्धि र कष्टमा समभाव, समव्यवहार देखाएकी छन् उनले । विवेकको दृष्टि हुनेहरू धेरैले उनको यो महानता बुझेका छन् त्यत्तिकै मौनताका साथ स्विकारेका छन् ।

महेन्द्रसँग राजनीतिक मतभेद राखेका बीपी र थुप्रै अरूलाई रत्न मन्दिरमा या नारायणहिटीमा आफैँले पकाएर खुवाएकी छन् उनले । बीपीले आत्मवृत्तान्तमा स्विकारेका छन् यो कुरा, राजाको बसाइ र खुवाइ साधारण नै थियो भन्ने सन्देशका साथ । रत्न अत्यन्त 'निजी' व्यक्ति भएकाले उनी र राजा महेन्द्र बीचका सम्बन्धबारे, त्यो सम्बन्धबीचका मान्यताबारे केही कुरा बाहिर आएका छैनन् । आउने पनि छैनन् सायद ।

महेन्द्र मञ्जिल प्रकरणपछि नेपाली राजनीतिमा जनताको निर्णायक भूमिका पुनस्र्थापित भयो भने त्यसले वास्तवमा महेन्द्र र दलहरूबीच स्थापित हुन नसकेको सौहार्दपूर्ण सहकार्यको वातावरण अनि निष्काम कर्मयोगी रत्नराज्यले ८९ औं जन्मदिनमा पाएको अपमानजनक उपहार सबै कलंकहरूको प्रायश्चित हुनेछ ।

तर एकदुईजना नजदिकीहरूका अनुसार आफ्नो मृत्युपछि आफूले दिएको 'सिन्दुर' बाहेक अरू भेषभूषामा परहेज नगर्न सुझाव दिएका थिए रे राजा महेन्द्रले, जुन प्रचलित केही परम्परा र अन्धविश्वासप्रतिको अर्को अविश्वासको प्रमाण थियो सायद उनको ।

निजी सम्पत्तिबाट पोखरामा जग्गा किनेर 'रत्न मन्दिर' रत्नलाई समर्पित गरे उनले, तर ०६३ पछिको सरकारले उनको सम्पत्ति जफत गर्‌यो । त्यो बेलाको परिस्थिति अर्कै थियो । सरकारले धेरै निर्णयहरू अपारदर्शी अनि प्रतिशोधको नियतका साथ लियो । तर महेन्द्र मञ्जिलमा अन्यायपूर्ण तरिकाले बत्तीको लाइन काटिँदा सामाजिक सञ्जालमार्फत अन्यायको विरोध भयो यसपटक ।

कता–कता त्यसमा अहिलेको राजनीतिज्ञहरूप्रतिको आक्रोश र वितृष्णा अनि महेन्द्रप्रतिको मौन श्रद्धा र सम्मानले प्रेरित गरेको थिएन होला भन्न सकिन्न । सामाजिक सञ्जालहरूमा बत्ती जोडेपछि पनि सरकारले माफी माग्नुपर्ने माग आइरहँदा ज्ञानेन्द्र शाहले हस्तक्षेप गरे 'असावधानीवश' भएको त्रुटि र जनताको आवाजलाई आदर गर्दै सच्याएकोमा 'ऊर्जा मन्त्रालय र सरकार' लाई धन्यवाद दिँदै त्यो 'माफी अभियान' समाप्त गर्नको लागि आग्रह पनि हो ।

'महेन्द्र मञ्जिल' रत्नको लागि एउटा भौतिक संरचना मात्र हैन, जीवन्त भोगाइ र महेन्द्रसँगको समर्पित सामीप्यताको प्रतीक पनि हो । त्यसैले दुई महिनाअघि उपचारार्थ 'नर्भिक अस्पताल' जाँदा पनि डाक्टरको सल्लाह अवज्ञा गर्दै महेन्द्र मञ्जिलमै फर्किइन् रानी ।

प्रतिशोध र बाह्य मन्त्रणामा आधारित राजनीति सञ्चालन गर्न र मुलुकलाई धाराशायी बनाउने खेलमा लागेका केही नेताहरूले राजनीति र लोकतन्त्रलाई जनताबाट खोसे ०६३ यता, महत्त्वपूर्ण निर्णयमा जनतालाई सहभागी हुनबाट वञ्चित गरेर । त्यही क्रममा रत्नराज्यलगायत पूर्व राजपरिवारका सदस्यहरूबाट उनीहरूको 'मौलिक अधिकार' मानिनुपर्ने सम्पत्ति खोसियो । कानुनी आधारविना सम्पत्ति खोसिँदा त्यसलाई चुनौती उनीहरूले दिएनन्, दिने छैनन् सम्भवतः ।

तर, महेन्द्र मञ्जिल प्रकरणपछि नेपाली राजनीतिमा जनताको निर्णायक भूमिका पुनस्र्थापित भयो भने त्यसले वास्तवमा महेन्द्र र दलहरूबीच स्थापित हुन नसकेको सौहार्दपूर्ण सहकार्यको वातावरण अनि ०६३ यता राजनीतिक दलहरूका नेतृत्वले मुलुकप्रति गरेको गद्दारी र निष्काम कर्मयोगी रत्नराज्यले ८९ औं जन्मदिनमा पाएको अपमानजनक उपहार सबै कलंकहरूको प्रायश्चित हुनेछ र राष्ट्र अग्रगमन, स्थायित्व, शान्ति, विकास र सम्मानतर्फ अगाडि बढ्नेछ ।