फेरिँदैछ तीजको संस्कार

समयसँगै हरेक चाडबाड मनाउने तरिका पनि फेरिँदै जान्छ । प्रविधि, सञ्चार र जीवनशैलीमा भइरहेको विकासले चाडबाड मनाउने तरिकामा पनि फरक ल्याउँछ । तीज मनाउने तरिका पनि फेरिँदो छ । हिजोजस्तो छैन आजको तीज । फेरिँदो उत्पादन पद्धति, बढ्दो क्रय क्षमता र फराकिलो हुँदै गएको बजारले तीज मनाउने तरिकामा परिवर्तन ल्याएको छ । कसरी फेरिँदैछ त तीज मनाउने तरिका ?

शिक्षिका मञ्जु सिग्देलको अनुभवमा तीजमा तडकभडक बढेको छ । लुगा, गहना देखाउने चाड बनेको छ तीज । भन्छिन्, 'फुर्सदिला महिलाका लागि गहना देखाउने चाड बनेको छ ।' उनको अनुभवमा तीज मनाउने चलनमा आएको यो देखावटीपनले कामकाजी महिलालाई गाह्रो बनाएको छ । महिन दिन अघिबाट नै सुरु हुने दर खुवाउने कार्यक्रमले कामकाजी महिलालाई अप्ठेरोमा पारेको अनुभव छ उनको ।

तर नेपाल अपांग महिला संघकी लक्ष्मी न्यौपाने भने लामो समयदेखि मनाउने प्रचलन गलत भए पनि पारिवारिक भेटघाट तथा साथीहरूसँगको जमघट गराउने अवसरका रूपमा लिनुपर्ने बताउँछिन् । 'पुस्तौंदेखिको संस्कृतिको निरन्तरता र नयाँ पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्न पनि तीज मनाउनुपर्छ', न्यौपानेको मत छ ।

लेखिका हरिमाया भेटवाल भने तीज मनाउने प्रचलनमै समस्या देख्छिन् । उनको विचारमा तीज अहिले सम्भ्रान्त वर्गले शान, सौकत प्रदर्शन गर्ने चाड बनेको छ । तर, यसको पौराणिकतामै महिलालाई कमजोर बनाइएकाले मनाइरहनुपर्ने आवश्यकता छैन । 'मनाउने मन हुनेहरूले सामान्य रूपमा मनाउनु ठीकै हो', भेटवाल भन्छिन्, 'तर व्रत बस्ने, गहना प्रदर्शन गर्ने चलनले महिलालाई नै कमजोर बनाउँछ ।'

मानवशास्त्री सुरेश ढकाल भने अलि फरक विचार राख्छन् । ढकालका अनुसार कुनै पनि चाडपर्वलाई नयाँ सन्दर्भअनुसार परिवर्तन गर्न नसके हराएर जान्छ । उनी गठेमंगल चाडको उदाहरण दिन्छन् । ढकालका अनुसार तीजमा दुईवटा आयाममा परिवर्तन आइरहेको छ- बजार र महिला संलग्नता । बजारीकरणले तीजलाई भड्किलो बनाएको छ भने महिलालाई फराकिलो बनाउने चाडका रूपमा पनि तीज विकसित भइरहेछ । 'तीजलाई महिलाले सामाजिक वृत्त फराकिलो बनाउने चाडका रूपमा विकसित गरिरहेका छन् । तीजकै बहानामा पनि महिलाहरूको भेटघाट, सामाजिक सम्पर्क र संवाद बढिरहेको छ', ढकाल तर्क गर्छन् ।

समीक्षक अर्चना थापा भने तीज मनाउने धार्मिक पद्धति कमजोर भएर आधुनिक तरिका बढिरहेको टिप्पणी गर्छिन् । तर, यो आफंैमा अन्तरविरोधी भएको उनको मत छ । 'एकातिर आधुनिक तरिकाले तीज मनाउने चलन बढ्दो छ भने अर्कातिर पशुपतिमा भोकभोकै लाइन लाग्नेको पंक्ति पनि उत्तिकै लामो छ', थापाको मत छ । घरानियाँ महिलाका लागि केही दिनका निम्ति खुलापन देखिए पनि यसमा भएको धार्मिक जडता अमान्य रहेको उनी जिकिर गर्छिन् । 'महिलाको परिधि बढेको भने पनि त्यो एलिट महिलाका निम्तिमात्रै भएको छ', थापाको मत छ ।

स्तम्भकार रामेश्वरी पन्तको भने तीजको मौलिकता हराउँदै गएकोमा गुनासो छ । उनी पनि महिलाको सामाजिक उपस्थिति बढेजस्तो देखिए पनि त्यो सीमित वर्गलाई मात्र भएको तर्क गर्छिन् । उनको गुनासो छ, 'तीजमा पहिलेजस्तो आत्मीयता पाइँदैन । मौलिकता हराउँदै गएको तीज खाने, पिउने चाडजस्तो भएको छ ।' तीजलाई बजारले नियन्त्रित र निर्देशित गरेको छ ।'