समृद्धिको लागि कृषि

हामीलाई विगतदेखि नै घरपरिवारमा हलो जोते सानो भइन्छ भनेर सिकाइयो, समाजले पनि त्यही सिकायो । अनि सत्ताले पनि त्यही शिक्षा र संस्कृतिको निर्माण गरिदियो । फलस्वरूप हामी कृषिप्रति अनाकर्षित भयौं र हामीले कृषिलाई चिन्नै सकेनौं । उत्पादकत्व मात्र होइन, भइरहेको उत्पादन नै कम हुँदै हामी अरू देशको उत्पादनमा बाँच्न बाध्य हुँदैछौं ।

उत्पादकत्व-प्रतिएकाइ जमिनमा उत्पादन गरिने वस्तुको परिमाण हो । हाम्रा बाउबाजेको पालामा कति उत्पादन हुन्थ्यो ? अहिले कति हुन्छ ? भन्ने मापन नै उत्पादकत्व हो । प्रतिएकाइ जमिनमा कसरी बढीभन्दा बढी उत्पादन गर्न सकिन्छ ? यसलाई बढाउने आधारहरू के-के हुन् ? आदि विषयहरूले उत्पादकत्वको परिभाषा निर्माण गर्दछ । अहिले हामीकहाँ प्रतिहेक्टर जमिनमा तीन मेट्रिकटन धान उत्पादन हुन्छ जबकि विकसित मुलुकमा प्रतिहेक्टर जमिनमा १८ मेट्रिकटनसम्म धान उत्पादन हुने गरेको देखिन्छ ।

नेपालको कृषिको उत्पादकत्व क्षमता अहिले तुलनात्मक रूपमा निकै कम छ । यसलाई उन्नत बीउविजन र प्रविधि प्रयोग गरेर बढाउनु अहिलेको टड्कारो आवश्यकता हो । हाम्रो भूमि नीतिको कारण अहिले एक किसानसँग सरदर एक हेक्टरभन्दा कम जमिन छ । एक सय हेक्टर जमिन हुने किसान भेट्न सकिन्न । त्यसैले हामीले कृषिको उत्पादकत्व बढाउन सबैभन्दा पहिले केही नीतिगत र कानुनी सुधार गरेर खण्डीकरण रोकी चक्लाबन्दीलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । चक्लाबन्दी एकैचोटि गर्न सकिँदैन । क्रमैसँग गर्नुपर्छ । चक्लाबन्दी न्यूनतम र अधिकतम कत्रो गर्ने त्यसको क्षेत्र निधो गर्नुपर्छ ।

नेपालका सबै किसान साना हुन् । अर्को अर्थमा नेपालमा कोही पनि ठूलो किसान छैनन्, जसले आफैं ट्याक्टर किनेर यान्त्रिक व्यावसायिक खेती गर्न सकोस् । यन्त्र प्रयोग नगरी हामीले कृषिको उत्पादकत्व बढाउन सक्दैनौं । यसर्थ, व्यावसायिक खेतीको लागि साना किसानलाई भन्दा किसान समूह वा ठूला किसानलाई प्राथमिकतामा राखेर नीति बनाउनुपर्छ ।

सुरुमा थोरै जमिन हुने एक भूगोलका धेरै साना किसानको समूह निर्माण गरी जमिनको ठूलो चक्ला बनाई सरकारले अनुदानमा यन्त्र उपलब्ध गराउनुपर्छ । यसरी सामूहिक रूपले वा अलग्गै ठूलो स्केलमा उत्पादन सुरु गर्‌यौं भने हामीले उत्पादन र उत्पादकत्व पनि बढाउन सक्छौं ।

अहिलेको अवस्थामा कृषिको लागत घटाउनु पनि अर्को ठूलो आवश्यकता हो । यो काम ठूलो जमिन र यन्त्रको प्रयोगबाट मात्र सम्भव छ । दुःखअनुसारको फाइदा हुन्छ भन्ने भएपछि मान्छे खेतीप्रति आकर्षित हुन्छ । खण्डित जग्गाले सरकारबाट प्रोत्साहन नपाउने भएपछि ससाना जमिन होल्ड गर्ने किसान संगठित हुन्छन् र चक्लाबन्दी गरेर सामूहिक खेती प्रणाली सुरु गर्छन् ।

अर्कोतिर अहिलेको कृषिमा ठूलो जनसंख्या सहभागी छ । यति ठूलो संख्यालाई घटाउनुपर्छ । कुल जनसंख्याको १० प्रतिशत कृषिमा, २० प्रतिशत उद्योगमा र बाँकी ७० प्रतिशत सेवा तथा व्यापार क्षेत्रमा संलग्न हुनुपर्छ । त्यसो भयो भने मात्र समृद्धि हासिल हुन सक्छ । कृषि उत्पादनसँग धेरै क्षेत्रको अन्तरनिर्भरता हुन्छ । यसर्थ कृषिलाई व्यावसायिक र यान्त्रिकीकरण गरेर उत्पादन वृद्धि गर्नुपर्छ । त्यसो भयो भने अन्य क्षेत्रको पनि सन्तुलित विकास हुन्छ ।

भूमिको प्रयोगको सवालमा पनि यहाँ समस्या छ । जमिनको ठूलो हिस्सा घर बनाउन प्रयोग हुनु कृषि उत्पादनमा समस्या आउनुको कारण हो । वासको लागि आकाशको पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ तर खेतीको लागि जमिनै चाहिन्छ । बढीभन्दा बढी जमिनको प्रयोग उत्पादन कार्यमा लगाउनुपर्छ । सरकारले वासको लागि बहुतले अपार्टमेन्ट बनाउन प्रोत्साहन गर्ने र जमिनलाई बृहत्रूपमा चक्लाबन्दी गरी खेती गर्ने नीति बनाउन सक्छ । यसरी कृषिको माध्यमबाटै समृद्धि हासिल हुन सक्छ ।

बिरुवा हाम्रो आमा, जीवन र समृद्धि हो भन्ने बुझे पुग्छ । बिरुवालाई बुझेर बिरुवाको सेवा थालौं, कृषि स्वतः बुझिन्छ । बालबालिकालाई शिशुकक्षाबाटै बिरुवा, कृषि तथा मान्छेको सम्बन्ध बुझाउनुपर्छ र युवालाई आमसञ्चारको माध्यमबाट कृषिको बारेमा बुझाउन जरुरी छ ।

कृषिलाई बुझ्ने कुरामै पनि ठूलो अन्तरविरोध छ । सामान्य रूपमा कृषिलाई खाद्यान्न बाली र केही नगदेबालीको खेतीको रूपमा मात्र बुझिएको देखिन्छ । कृषि भनेको धान, गहुँ, मकै, तरकारी अनि फलफूल त हो भन्ने बुझाइ छ । अहिले ठूलाठूला विद्वान्ले पनि कृषि बुझ्न सकेका छैनन् । कृषि भनेको खण्ड होइन र यो केवल केही बालीविशेष पनि होइन, यो सम्पूर्णता हो । कृषि भनेको आमाको सेवा हो । आमा भनेको बिरुवा हो ।

यो ब्रह्माण्डमा रहेको पञ्चतत्वः हावा, पानी, घाम, माटो र आकाशले बिरुवालाई जन्म दिन्छ र बिरुवाले मानिसलगायत पशुपक्षी, कीरा, कीटाणु आदि प्राणीको जन्म दिन्छ । तर कृषिलाई यसरी समग्रतामा बुझ्ने गरिएको छैन । यसलाई खण्डित गरिएको छ । मान्छेबाट निस्कने मलमूत्र कीरा÷कीटाणुले खाने र कीरा÷कीटाणुबाट निस्कने विकार बोटबिरुवाले खाने अनि त्यही बोटबिरुवाले पुनः मान्छेको लागि खाना उत्पादन गर्ने सत्यचक्र हामी धेरैले पढेका छौं तर बुझेका छैनौं ।

यसर्थ, कृषि आधुनिक मानवजगत्को समग्रता हो । खण्ड होइन, पूर्ण हो । हामीले कृषिलाई त्यही रूपमा ग्रहण गर्न सक्यौं भने कृषिले उत्पादन र समृद्धिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सक्छ । जति पनि मान्छेका आवश्यकता हुन्, ती सबै बिरुवाबाटै आपूर्ति हुन्छ । यसर्थ कृषिको लागि प्रकृति बुझ्नुपर्छ ।

कतिपय मानिस हामीकहाँ पेट्रोल छैन, इन्धन छैन भनेर गुनासो गर्छन् । तर हाम्रोजस्तो पानी र बिरुवाको धनी देशमा इन्धनको समस्याले दुःख पाउनु भनेको अज्ञानता, अकर्मण्यताको पराकाष्ठा हो । तराईको एउटा मात्र जिल्लामा उखु, मकै, जेट्रौपा आदि लगाइदिने हो भने त्यसबाट उत्पादन हुने इथानोल र बायो डिजलबाट जत्ति पनि इन्धन उत्पादन हुन सक्छ । पानीबाट उत्पादन हुने बिजुलीको त कुरै अर्को । नेपालको विकासमा इन्धन समस्या होइन, हामी नेपाली आफैं समस्या हौं । मान्छेले उपभोग गर्ने जति पनि वस्तुहरू छन्, तीमध्ये ८० प्रतिशत बढी वस्तु बिरुवाबाट बन्छन् ।

हामीले बिरुवा चिन्ने संस्कार विकास गर्न सकेनौं । बिरुवाको पेसा कृषि र यसको पेशेवर कृषकलाई हेंलाहोचो गर्ने संस्कार बस्यो । अब यो संस्कार र संस्कृतिलाई बदल्न समग्र जीवन र जगत्को बारेमा उचित शिक्षा दिनु आवश्यक छ । हाम्रो मुलुक हावा, पानी र माटोको लागि निकै उपयुक्त देश हो । यसको उच्चतम प्रयोग गरेर उत्पादन बढाउँदै सदुपयोग गर्न सके हामी धनी बन्न सक्छौं ।

बिरुवा हाम्रो आमा, जीवन र समृद्धि हो भन्ने बुझे पुग्छ । बिरुवालाई बुझेर बिरुवाको सेवा थालौं, कृषि स्वतः बुझिन्छ । बालबालिकालाई शिशुकक्षाबाटै बिरुवा, कृषि तथा मान्छेको सम्बन्ध बुझाउनुपर्छ र युवालाई आमसञ्चारको माध्यमबाट कृषिको बारेमा बुझाउनु जरुरी छ । सौर्य प्रणाली, पञ्चतत्व, इकोसिस्टम र कृषिको सम्बन्ध धेरैले पढेका छौं तर बुझेका छैनौं । किनकि अहिलेको शिक्षा र त्यसले दिने ज्ञान नै सीमित ढाँचाको छ ।

यो शिक्षाले विद्यार्थीलाई बिरुवाबाट धैरै टाढा राखेको छ । त्यसैले मान्छे बिरुवाबाट टाढिँदै गयो र कृषि पेसालाई हेंला गर्‌यो । हामी नेपालीलाई धनी बनाउनै चाहन्छौं भने कृषिप्रति व्याप्त हीनताबोध घटाउनु अनिवार्य छ । डाक्टर र इन्जिनियरले मात्र देश बनाउँछन्, ती भनेको भगवान हुन्, किसान भनेको चुत्थो हो भन्ने गलत सामाजिक मान्यता हटाउनैपर्छ । किसान भएन भने हामी बाँच्न नै सक्दैनौं भन्ने यथार्थ बुझाउनैपर्छ । देशव्यापी रूपमा हिँड्दा मैले बुझेको तथ्य-किसानले पनि कृषि बुझेको छैन ।

हामीसँग धातु र खनिज छैन तर बिरुवामा हामी संसारकै धनी छौं । यसर्थ हामीले धातु र खनिज होइन, पानी र बिरुवालाई माया गर्न सिकाउनुपर्छ । पानी र बिरुवाको बारेमा ज्ञान दिनुपर्छ । यसबाटै हामी माथि उठ्छौं । हामीलाई आवश्यक पर्ने अन्न, फलफूल, तरकारी, पशुपंक्षी, कीरा, कीटाणु, औषधी, लत्ताकपडा, कस्मेटिक्स सबै कुरा कृषिबाट आउँछ । हामीसँग यी सबै क्षेत्रको प्रशस्त सम्भावना छ । हामी बिरुवा र पानीकै प्रयोग गरेर धनी हुन सक्छौं । यसको लागि खेतबारीमा खेलाउँदै पढाउने प्रणालीको विकास गर्नुपर्छ ।

कृषिलाई जीवन व्यवहारमा उतार्न व्यवहारमा सुधार र व्यवहारमा सुधारको लागि विद्यमान राजनीतिक प्रणालीमा पनि सुधार ल्याउनुपर्छ । ७५ वर्ष पुगेपछि बल्ल नेता हुने परिस्थितिको अन्त्य हुनुपर्छ । विकास र समृद्धिको लागि राजनीतिक दर्शन पनि ठीक हुनुपर्छ । माक्र्सवाद, पुँजीवाद, सामन्तवाद, समाजवाद जति पनि वाद अहिले चलिरहेका छन्, यी सबै वादहरू बर्बाद हुन् । ती वादहरू संसारको सबै देशमा फेल भइसके । सबैभन्दा सत्य वाद भनेको लोकतन्त्रवाद हो ।

आधुनिक मान्छेलाई परिचालन गर्ने राजनीतिक प्रणाली लोकतन्त्रभन्दा अरू सम्भवै छैन । लोकतन्त्रको विकल्प लोकतन्त्र मात्र हो । वादै मान्ने हो भने प्रकृतिवाद, विज्ञानवाद, प्रविधिवाद, बजारवाद मान्नुपर्छ । किनकि त्यो मात्रै सत्य हो ।

बाबुराम भट्टराई नेतृत्वको नयाँ शक्तिले ५ 'स' (समतामूलक समृद्धि, समानुपातिक-समावेशी -सहभागितामूलक लोकतन्त्र, स्वाधीनता र सार्वभौमसत्ता, सुशासन र सदाचार तथा समुन्नत समाजवाद) को आधार तय गरेको छ । अर्को ५ 'स' मा आधारित भएर आर्थिक विकास र समृद्धिका आधार तयार गरिएको छ । पहिलो 'स'- सडक विकास ।

सडक भएपछि बिजुली, सञ्चार, कृषि, उद्योग, व्यापार सबैको विकास सहज हुन्छ । सुरक्षा दोस्रो 'स' हो । सबै कुराको सुरक्षाविना दिगो विकास असम्भव छ । शिक्षा तेस्रो 'स' हो । किताब पढाउनेभन्दा काम सिकाउने शिक्षा, उत्पादन सिकाउने शिक्षा, रोजगार दिने शिक्षा नभई समृद्धि सम्भव हुँदैन । चौथो 'स'- स्वास्थ्य विकास हो । उपचार गर्ने शिक्षाभन्दा बिरामी नै नहुने वा कम गर्ने शिक्षाको विकासमा नगई समृद्धि हुँदैन । निरोगी रहने स्वास्थ्य शिक्षामा जोड नदिई सुखै छैन । समय सञ्चय पाँचौं 'स' हो । समय नै सम्पत्ति भन्ने उखान कति कालजयी सत्य छ । जसले समय सदुपयोग गर्न सक्यो त्यही मान्छे धनी र सुखी छ ।

हाम्रो देशमा जनताको समय सरकारले धेरै बर्बाद गर्दै आएको छ । उदाहरणको लागि नागरिकता प्रमाणपत्र लिन एकजना नेपालीले सरदर पाँच दिन लगाउनुपर्ने रहेछ । वार्षिक ६ लाखले नागरिकता लिँदा नेपालीको ३० लाख दिन समय खेर जाँदो रहेछ । तनाव त्यत्तिकै हुँदो रहेछ ।

नागरिकता प्रमाणपत्र नलिए पनि बाँच्न पाउने अधिकार सबै मानवलाई हुन्छ, यो पृथ्वीमा । त्यस्तै पासपोर्ट, पानी, बिजुली, टेलिफोन, मालपोत, कर आदि धेरै सरकारी सेवामा देशको लागि चाहिने भौतिक वस्तु उत्पादन गर्ने र कर तिर्ने नागरिकको समय सरकारले खाइदिन्छ र तनाव पनि त्यत्तिकै दिने गरेको छ । अनि कसरी हुन्छ देश धनी र विकसित ? नयाँ शक्तिले जनताको सेवा गर्ने मौका पायो भने सबै सुविधा घरैबाट समाधान हुने वा घरैमा पुग्नेगरी गर्ने प्रयास गर्नेछ ।

यी एजेन्डा नै नयाँ शक्तिको राजनीतिक तथा आर्थिक एजेन्डा हुन् । हामीले यिनै एजेन्डाका आधारमा कृषिको वैज्ञानिक एवं व्यावसायिक प्रयोगले समृद्धिको आधार खडा गर्न सक्छौं । यसरी नै समृद्धि सम्भव छ, हाम्रै पालामा, अबको निकास आर्थिक विकास भन्ने नारालाई साकार बनाउन सक्नेछौं ।

-कृषिविज्ञ राई नयाँ शक्ति पार्टी नेपालका कृषि र भूमि मामिला विभाग प्रमुख हुन् ।