सपना बुन्दै शिखा

रंगीविरंगी फूलका माला हातमा लिएर स्वागत गर्न आतुर देखिन्थे दमौली कुमालटारी बोटेगाउँका बोटे महिला । हामी पुगेका थियौं आगन्तुक बनेर । 'एसियाली विकास बैंक'ले बोटेलीहरूको आर्थिकस्तर सुधारका लागि केही परियोजना सञ्चालन गर्दै आएको रहेछ दुई वर्षदेखि । सोही परियोजना अवलोकन गर्न केही सञ्चारकर्मीका साथ पुगेको थियौं गत असोजमा । जहाँ जातीय भेषभूषामा निकै सिंगारिएका बोटेली दिदीबहिनी भेटिए । त्यही भेटिइन् शिखा पनि । भिन्दै भयो भेट किनभने उनी थिइन् तनहुँ जिल्लाको बोटे समुदायमा सबैभन्दा धेरै पढेकी ।

व्यवस्थापन विषय लिएर स्नातक दोस्रो वर्षको अध्ययन गरिरहेकी छिन् उनी । तनहुँकै 'आदिकवि भानुभक्त कलेज'की विद्यार्थी । उमेर बल्ल २० । किशोरावस्था पार गर्दासम्म अनेकौ उल्झन सामना गरिसकेकी उनीसँग छ कुनै प्रतिष्ठित कम्पनीको एकाउन्टेन्ट बन्ने सपना । शिखा भन्छिन्, 'खासै ठूला सपना बनाएकी छैन, धेरै पढ्नलाई सजिलो पनि छैन आर्थिक रूपमा । तर पढ्नुपर्छ भन्ने बुझेकी छु ।'

आफ्नो समुदायमा केटाहरूले खासै नपढेको बताउँछिन् उनी । उनको समुदायमा केटाहरू पनि बल्ल १२ कक्षा पढ्ने भएका रैछन् । तर आफ्नो परिवारले सानैमा शिक्षाको महत्त्व बुझाएकाले पढाइ जारी राखेकी रैछिन् उनले । उनको परिवारमा दाइहरूले पढ्न सुरु गरेका रहेछन् । विडम्बना शिखाका दाइहरूले स्कुल पनि सकाएनन् । चारजना दाजुभाइ र तीनजना दिदीबहिनी भएको शिखाको परिवारमा दिदीले पनि १२ सकाएपछि विवाह गरेकी रहिछन् ।

शिखाको सम्झनामा उनका समुदायका मानिसहरू कोही पढ्न जाँदैनथिए केही वर्ष अगाडिसम्म । तर गर्वसाथ सबै बोटेहरू स्कुल जान थालेका छन् भन्न सक्ने भएकी छिन् उनी अहिले । उनी आफ्नो समुदायलाई एकदमै पिछडिएको एउटा अल्पसंख्यक जनजातिको रूपमा लिन्छिन् । विस्तारै विकासको मूलधारमा आउँदै छ यो समुदाय पनि । भन्छिन्, 'यस समुदायका मानिसहरू बोल्न डराउँथे । कुनै पनि कार्यक्रममा भाग लिन मान्दैनथे । तर स्कुल जान थालेपछि बोटेलीहरूको आत्मविश्वास भरिएको छ ।'

अरूले पढे पढेनन् भन्नुभन्दा पनि आफूले यो तहमा पढ्दैछु भन्नुको मजा साँच्चै नै आनन्दलाग्दो भएको शिखाको अनुभवले बताउँछ । अहिले बोटे समुदायमा शिखाकै बाटो हिँड्नेहरू बढेका छन् । उनकी भदैनी जुनुले फुपूजस्तै धेरै पढ्न चाहेको भएको बताइन् ।

'पढ्ने रहर भएर पनि आर्थिक अवस्था कमजोर हुनु अभिशाप हुँदोरहेछ' शिखाले नमज्जाले भनिन् । हुन पनि ३५ घर बोटेहरूमध्ये कसैको पनि दुई रोपनीभन्दा धेरै जग्गा छैन । उनको बुवाआमाले बनिबुतो गरेर ल्याएको आम्दानी पढाइको लागि पर्याप्त हुँदैन ।

बोटेहरू माछा मार्नेबाहेक खोलामा सुन खोज्ने काम गर्छन् । उनी भन्छिन्, अहिले सबै त्रिशूली, मस्र्याङ्दी, कालीगण्डकीलगायतका नदीमा गइसकेका छन्, चैत वैशाखमा मात्रै घर फर्किन्छन् ।

बोटे समुदायकी शिखा भन्छिन्, 'पहिलापहिला नयाँ मान्छे देखेपछि लुकिन्थ्यो । अहिले सरकारी कार्यालयमा अधिकार माग्न जाने भएका छौं ।'

त्यसो त बोटेहरूले केही आयआर्जनका काम पनि सुरु गरेका छन् । कुखुरापालन, तरकारीखेती गरिरहेको ओमकुमारी बोटे बताइन् । 'मिलनसार कृषक बोटे समूह' नाम दिइएको उनीहरूको समूहमा शिखा पनि बेलाबेलामा काम गर्न जाने गरेको बताइन् । उनी समूहले गरेका काममा हिसाबकिताब रेकर्ड राख्न सहयोग गर्छिन् । भन्छिन्, 'अरू जातका मान्छेहरू धेरै अगाडि बढिसके तर हामी पिछडिएका छौ । विस्तारै सिक्दैछौ, हामी मान्छेको अगाडि बोल्न सक्ने भएका छौ । पहिला पहिला त नयाँ मान्छे देखेपछि लुकिन्थ्यो । अहिले सरकारी कार्यालयमा अधिकार माग्न जाने भएका छौं ।'

यस समूहले २२ जना बोटेहरूले छात्रवृत्ति दिँदै आएको छ । छात्रवृत्तिले बोटे बालबालिकाको अध्ययनमा थप सहयोग पुगेको छ । गाउँ र समुदायको विकासमा लागेको छ । ल्याप्चे हटाउ अभियानमा लागेको छ ।

'एसियाली विकास बैंक'को सहयोगमा सुरु भएको करिब आठ लाखको परियोजनामा उनीहरूले आत्मनिर्भर बन्न सिकेको स्थानीय आइतबहादुर बोटेले बताए । आफूहरूले आफ्नै प्रकारका आचारसंहिता बनाएर एकअर्काको समस्यामा सहयोग गरेको बताउँछन् ।

सरकारले सिमान्तकृत जातिको रूपमा चिनाएको बोटे समुदाय अहिले जीवनस्तर सुधारको बाटोमा संघर्षरत छ । तर, चिन्ता छ शिखालाई आर्थिक अभावकै कारण पढेर कुनै संस्थामा एकाउन्टेन्ट बन्ने सानो सपना पनि पूरा नहुने हो कि ?