शैक्षिक आन्दोलन
शैक्षिक आन्दोलनबारे चर्चा गर्नु रसिलो हुन सक्ला तर शैक्षिक आन्दोलनको परिभाषा गर्न सजिलो हुन्न । शिक्षा केलाई भन्ने हो, भन्नै सबैभन्दा गाह्रो काम हो । जसरी समाज के हो भन्न सजिलो छैन त्यसरी नै शिक्षा यही हो भन्न पनि सजिलो छैन । समाज यही हो भन्न कठिन पर्छ किनकिी मानिस यही हो भन्न कठिन छ ।
समाज मानिसहरूको पुञ्ज हो । मानिसहरू एकआपसमा अलग छन् । तिनीहरू एकदेखि अर्कोमा फरक छन् । रूपमा फरक, रङमा फरक आचारमा फरक, विचारमा फरक मानिस मानिसै–मानिसमा फरक छन् । रूप, रंग, आचार, विचारमा फरक भएर पनि सबै मानिस आफूलाई नै मानिस देख्ने गर्छन् । मानिसले आफूलाई नै मानिस देख्नसक्ने क्षमता भित्रबाटै शिक्षाको आँकुरी पलायो ।
मानिस आफूलाई मानिस भन्नसक्ने क्षमता नपलाएको भए शिक्षा शब्द नै सायद संरचना नहुँदो हो । परन्तु आफूलाई मानिस ठान्नुको पनि सीमा हुन्छ । आफूलाई मात्र मानिस ठान्नसक्ने प्रवृत्ति चुलिँदै गए मानिसभित्रको मानिसले अर्कै आकार लिन थाल्छ । आफैंमात्र मानिस अरू कोही न कोही भन्ने धारणाले मानिसलाई दुर्योधन, कंश, रावण, मुसोलिनी र हिटलर बनाउनसक्छ । यस्ता प्रवृत्तिले मानिसमा हावी धावा बोल्न भने छाडेको छैन ।
शिक्षाको परिभाषा समाजसापेक्ष हुन्छ । शिक्षाको स्वरूप देशसापेक्ष हुन्छ । शिक्षाको स्तर मानिस सापेक्ष हुन्छ । त्यसैले शिक्षानीति समाज, राष्ट्र र मनुष्यसापेक्ष हुनुपर्छ । मानिसहरूको पुञ्ज नै समाज भएकाले समाज बनाउन शिक्षा चाहिएको हुन्छ । मानिसहरूकै चेतना–तह उठाउन शिक्षा चाहिने हुँदा शिक्षानीति समाज र नागरिक चेतना–तह नभई हुन्न । मानिस र समाज नै देशको आधा हुनाले देश बनाउन सबैभन्दा पहिले नागरिक बनाउनुपर्ने हुन्छ । नागरिक बनाउन सके नै समाज बन्छ । समाज बन्न सके नै राष्ट्र बन्छ ।
एकपटक तान्जानियाका पूर्वराष्ट्रपति जुलियस नाइरेरेले भनेका थिए, ‘तपाईंले सबभन्दा पहिले मानिसलाई मानिस बनाउनुस् । मानिसले नै अरू सबै बनाउँछन् ।’ मानिसलाई मानिस बनाउनु भनेको मानिस विवेकशील बनाउनु हो । मानिस मानिसमा विवेकको स्रोत छ । परन्तु विवेकको स्रोत मानिसभित्र लुकेको हुन्छ, दबिरहेको हुन्छ । लुके, दबेको विवेकलाई विस्तारै उकास्ने प्रयास हुनुपर्छ । विवेकलाई उकास्ने माध्यम– शिक्षा, यसमा शंका रहन्न ।
आफैंभित्र लुुकिरहेको विवेकलाई विस्तारै उकास्ने प्रक्रिया चाल्न सकिन्छ । विवेकलाई उकास्ने प्रक्रिया शिक्षा हो । विवेक उकास्ने प्रक्रिया अनेक छन् । यो प्रक्रिया सदा एकनास रहन सक्दैन । मानिस युगअनुसार बदलिन्छ । अथवा युगले मानिसलाई बदलिदिन्छ ।
युगले मानिसलाई बदलिदिन्छ । युगअनुसार मानिस बदलिन्छ । मानिसले विवेकलाई प्रयोग गर्छ । विवेकको प्रयोगबाट युग प्रभावित हुन्छ । विवेकको प्रयोग गरी मानिसले नयाँ आविष्कार गर्छ । उनकै आविष्कारले उनका सहकर्मी बन्धुहरू प्रभावित हुन थाल्छन् ।
नयाँ आविष्कारको प्रभावले गर्दा मानिसको सोचाइ, गराइहरूमा अन्तर आउन थाल्छ । मानिस बदलिन्छ । मानिस बदलेपछि समाज बदलिन्छ । समाज बदलेपछि राष्ट्र पनि बदलिन्छ । राष्ट्रराष्ट्रका समाजका सामूहिक प्रयासले युग बदलिन्छ, परिवर्तन हुन्छ ।
आफूलाई मानिस ठान्नुको पनि सीमा हुन्छ । आफूलाई मात्र मानिस ठान्नसक्ने प्रवृत्ति चुलिँदै गए मानिसभित्रको मानिसले अर्कै आकार लिन थाल्छ । आफैंमात्र मानिस अरू कोही न कोही भन्ने धारणाले मानिसलाई दुर्योधन, कंश, रावण, मुसोलिनी र हिटलर बनाउनसक्छ ।
परन्तु, शिक्षाको काम बदल्नुमात्र होइन । शिक्षाको मर्म मानिसको मूल्य र अस्मितालाई जोगाउनु हो । अहिले हामी बदलिन त बदलिएका छौं तर कति स्वस्थ रूपमा बदलिएका छौं, भन्न सजिलो छैन । बदलिनुको मर्म रूपान्तर हुनु होइन । बदलिनुको अर्थ एकलाई छोडेर अर्कोलाई ग्रहण गर्नु होइन । बदलिनुको रहस्य मूल्य नै हराएर बिक्नु होइन ।
अहिले हामीले मानिसको मूल्य हराएका छौं । अहिले मानिसले मानिसको चरित्र हराएको छ । मूल्यको चरित्र निर्धारण गर्छ । चरित्रले मूल्यलाई जोगाउने गर्छ । मूल्यबिना चरित्र बन्दैन । चरित्रबिना मूल्य बाँच्दैन । मूल्य र चरित्र, चरित्र र मूल्य आपसमा ऐक्यबद्ध छन् ।
मूल्यबिनाको चरित्र अन्धविश्वासको पात्र बन्छ । चरित्रबिनाको मूल्य मृत सन्देश बन्छ । हामीलाई अन्ध पात्र चाहिएको छैन । हामीलाई मृत सन्देश पनि चाहिएको हुन्न । मूल्यबिनाको चरित्र भन्नु अचेलभरिका हामी हौं । तपाईंहामी चरित्र त हौं तर मूल्यबिनाका । पावन नदीको प्रवाहलाई नारकीय भलमा परिणत गरेर हामीले जीवनको स्वस्थ मूल्यलाई प्रदूषण गरेका छौं । स्वस्थ जीवनको परिवेशलाई प्रदूषण गरेर हामीले बाँच्नुको मूल्यमा ह्रास थुपारेका छौं । नैतिक आचरणमुखी शैक्षिक मन्त्रणा छैन । शिक्षा नीतिका पुजारी हौं ।
समय मौसमी छ । एक वर्षमा नेपालमा ६ ऋतु छन् । यो ६ ऋतु हाम्रै मौसमअनुसार छन् । तर, हामी नेपाली मौसमलाई बुझ्दैनौं । हामी पाश्चात्य मुलुकको चार मौसमलाई मात्र जान्दछौं । पाश्चात्य मौसम पाश्चात्य भौगोलिक पर्यावरणअनुसार छन् । नेपाली मौसम नेपालकै भौगोलिक पर्यावरणअनुसार छन् ।
पाश्चात्य भूगोलशास्त्री र खगोलशास्त्रीहरूले पाश्चात्य मौसमी ऋतु प्रतिपादन गर्दा नेपाली भौगोलिक पर्यावरण जानेकै थिएनन् । नेपाली भूगोलशास्त्रीहरूले नेपाली भूगोल अनुकूलको पर्यावरण अध्ययन गरी ६ मौसमी ऋतुको मूल्य प्रतिपादन गर्दा पाश्चात्य भौगोलिक पर्यावरण बुझेकै थिएनन् । हामी दुई गोलार्धमा विभाजित थियौं । विज्ञानले त्यो विभाजन हटाएको छ अहिले । दुवै गोलार्धबीच साझेदारी शिक्षा चाहिन्छ ।
हामी भने अचेल भाउ न साउ उसै खाउको स्थितिमा अवरण हुन पुगेका छौं । यो स्वस्थ परिवर्तन हो कि अवश्य तपाईंहामीहरूले नै निक्र्योल गर्नुपर्छ । यसैले मूल्य र चरित्रको सन्दर्भ स्पष्ट पार्छ । संसार एकै पृथ्वीको डल्लो भएर पनि यसका महाद्वीप र मुलुकहरूको अवस्थिति फरक छन् ।
फरक अवस्थितिमा सबैको मूल्य पनि फरक हुन सक्छन् । यो शाश्वत सत्यलाई बिथोलिन थालिएर अब हामी मूल्यहीन चरित्र बन्न पुगेका छौं । चरित्र बनाउन मूल्य चाहिन्छ । मूल्यबिनाको चरित्र बितन्डावादी हुन्छ । समाज र राष्ट्रहरूमा अचाक्ली बिभत्सता व्याप्त हुनु बितन्डा र मूल्यहीन चरित्रकै फल बनेको छ । हामी त्यसैले नेपालभन्दा परजीवी बन्न थालेका छौं ।
मनुष्य, समाज र राष्ट्र हाम्रो मानव ग्रहकै संरक्षण र पुनःसंरचना गर्न शैक्षिक आन्दोलनको महत्व रहन्छ । शैक्षिक आन्दोलन स्व–ब्रह्म स्फुरण गर्न चलाइनुपर्छ । शैक्षिक आन्दोलनमात्र बाह्रखरी चिनाउने अभियानमा सीमाबद्ध हुनु हुन्न ।
बाह्रखरी चिनाउने धिपधिपे बत्तीको उज्यालोमा दिइने प्रौढ शिक्षाबाट विग्रह पैदा गराइनु हुन्न । मनको दियो बाल्ने प्रौढ शिक्षाको मूल्य हुनुपर्छ । यसै मूल्यभित्रबाट चरित्र निर्माण हुनसक्ने अभियान चल्न चालिनुपर्छ । शैक्षिक वातावरण बनाउन मूल्यगत धारणा बन्नुपर्छ ।
यस्तो मूल्यगत धारणाको बीउ रोप्ने काम हाम्रो समाजमा कतिपय नेतृत्वबाहेक तहदेखि थालनी गर्नुपर्ने अवस्था छ । नेतृत्वबाहेक तह राजनीतिक, सामाजिक, शैक्षिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, औद्योगिक जे पनि हुनसक्छ । नेतृत्वबाहेक समाजको स्तर उकास्न सके नै उनको माध्यमबाट साधारण नागरिक पनि सचेत हुनसक्ने अवस्था उघ्रन्छ ।
यस्तो शैक्षिक आन्दोलन थालनी गर्न खास कार्यक्रम बनाई अगाडि सर्ने बेला आएको छ । गतिलो शैक्षिक आन्दोलनकै अभावमा हामी घर न घाटका बनी विग्रह नै विग्रहदेखि थिचिएका छौं ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
