स्पेनी फूलहरूसित हिमालको सेल्फी

कोर्डोवा,
पर, निकै पर र एक्लै
ठूलो जून, कालो टट्टु
बदामहरू मेरो काठी छेउमा
सबैजसो बाटाहरू चिने पनि
कोर्डोवा कहिल्यै पुग्न सकेको छैन म
बतासहरूबीच, हरिया उपत्यकाहरूबीचबाट
रातो जून, कालो टट्टु
मृत्युले मलाई कोर्डोवाका
ती धरहराबाट खोजिरहेको छ ।
-(लोर्का, 'सवारहरूको गीत')

भूमध्यसागरीय आकाशमुनि सिमसिमे पानीमा त्यही कोर्डोवाका घुमाउरा गल्लीहरूमा हिँडिरहेका बेला चर्चित स्पेनी कवि र मेरी अनुवादक भेरोनिका अरान्दाले लोर्काको कविता मन्द स्वरमा सुनाइन् ।

लोर्का त्यहाँ नपुगे पनि म पुगिसकेको थिएँ । ती अग्ला भवन र त्यहाँस्थित धरहराहरूमुनि हिँडिरहेका बेला लोर्काले भविष्यद्रष्टाझैं मृत्युले आफ्नो खोजी गरिरहेको कल्पना गरेका थिए । त्यहीँ मैले आफूलाई कुनै शक्तिस्थलमा प्रवेश गरेको झैं महसुस गरिरहेको थिएँ । त्यहीँ नजिकै कविहरू, संवाददाताहरू र जनसमुदायले खचाखच भरिएको एउटा पुरानो दरबारको आँगनमा विवादास्पद फ्रान्सेली कवि माइकल होउलबेले आफ्नो सौम्य कविता वाचनसहित महोत्सवको शुभारम्भ गरिदिएका थिए ।

यो त्यही स्थल थियो जहाँ शताब्दीअघि विश्वचर्चित 'स्पेनिस इन्क्विजिसन' अर्थात् इसाई धर्म प्रचारप्रसार गर्ने कोलम्बस मिसनको प्रारम्भ गरिएको थियो । त्यस मिसनको व्यापक प्रभाव आज जगजाहेर छ । यही महलका प्रख्यात बगैंचाहरूमा केही छिनअघि विश्वका विभिन्न राष्ट्रबाट आएका सहकर्मी स्रष्टाहरूसँग म रमाएको थिएँ । अना मार्कोज, अना इस्तारु, विलियम ओस्पिना, रोबर्ट हास, सेवस्तिया अल्जामोरा, अमिलिया वाउटिस्टा, निकोल ब्रोसार्ड, मा अक्जिलियाडोरा अल्भारेज, अर्नाल्डो क्याल्भेरा, अब्बास वेयुडन, इलिसा बियागिनी, फातिमा नाउट, एडोआर्डो सान्गुइनेतीसित म पनि त्यो महोत्सवको फोटो सेसनमा सम्मिलित भएको थिएँ ।

कोर्डोवा सन् २०१६ मा युरोपेली संघको सांस्कृतिक राजधानीका रूपमा स्थापित हुन प्रयत्नशील थियो । सोही महोत्सवका अवसरमा भोलिपल्ट मेरो भर्खर प्रकाशित स्पेनी कविताहरूको संग्रह 'पोयमाज डे लो हिमालय'को विमोचन कार्यक्रममा भाग लिने योजना थियो । त्यस पुस्तकका प्रकाशक 'कोस्मोपोइटीका इन्टरनेसनल जुयाँ दी मेरेना य दिब्रो'को तत्वावधानमा कार्यक्रम हुने भएको थियो । तिनीहरूले सो उपलक्ष्यमा कोर्डोवाका स्थानीय विद्यालय, कलाकेन्द्र, सरकारी कारावास र अन्य सार्वजनिक स्थलमा मेरो कविता वाचन कार्यक्रम आयोजना गरेका थिए ।

- यही सहरमा प्रसिद्ध ग्रिक दार्शनिक सेनाकाको जन्म भएको थियो र यहुदी दार्शनिक मेमोनिडले आफ्नो कालजयी कृति 'ज्योतिषशास्त्र कुनै रोग होइन, विज्ञान हो' लेखेका थिए । विश्वविख्यात चित्रकार पाब्लो पिकासो पनि यही एन्डालुसिया क्षेत्रबाट आएको कुरा बिर्सन मिल्दैन ।

केही दिन कोर्डोवामा बसेपछि त्यो स्पेनी सहरले काठमाडौंझैं महान् सांस्कृतिक इतिहास बोकेको अनुभूति भयो । त्यहाँ पनि विभिन्न धार्मिक र सांस्कृतिक परम्पराहरूको सुमधुर समन्वय भएको पाएँ मैले । इस्वीको दोस्रो शताब्दीमा रोमनहरू त्यहाँ प्रवेश गरी कोर्डोवामाथि नवौं शताब्दीसम्म शासन गरेका थिए ।

त्यसपछि इस्लामिक शासन (सन् ७११-१२६३) अन्तर्गत कोर्डोवा एउटा महान् बौद्धिक र राजनीतिक शक्ति केन्द्रका रूपमा स्थापित भएको थियो । मुर (अश्वेत) हरूको शासनलाई पछि इसाईहरूले हराएका थिए । त्यस बेला इसाईहरूका क्यासलले कोर्डोवाको पश्चिमी राज्य खलिफालाई पराजित गरेर इसाई राज्य स्थापना गर्न सफल भएका थिए । गवाडलक्विर नदी किनारमा उभिएको 'ल मस्किता' (मस्जिद) एन्डालुसिया प्रान्तको अमर प्रतीकका रूपमा आज पनि प्रख्यात छ ।

यो सहरले इतिहासमा विशिष्ट स्थान राख्छ । यहाँ प्राचीन इस्लाम, यहुदी र कैथोलिक धर्महरू प्रखर रूपमा मिसिएको प्रमाण अझै भेटिन्छन् । नेपालमा हिन्दु र बौद्ध धर्मको समन्वय भएझैं त्यहाँ पनि मुसलमान, इसाई र यहुदी धार्मिक धाराहरूको त्रिवेणी आज पनि अनवरत बगिरहेको देख्न सकिन्छ ।

फूलैफूलले छोपिएका गल्लीहरूमा घुम्दा मलाई स्पेनी इतिहासको विस्मृत अध्यायहरूमा भ्रमण गरिरहेजस्तो लागिरहेको थियो । गमलामा सजाइएको सुनाखरी र जेरानियम फूलहरूले आँगन, चोक र कौसीहरूलाई सजाई सो सहरको परम्परागत इतिहास अझै जीवित रहेको दर्साउँदै थिए । यही सहरमा प्रसिद्ध ग्रिक दार्शनिक सेनाकाको जन्म भएको थियो र यहुदी दार्शनिक मेमोनिडले आफ्नो कालजयी कृति 'ज्योतिषशास्त्र कुनै रोग होइन, विज्ञान हो' लेखेका थिए । विश्वविख्यात चित्रकार पाब्लो पिकासो पनि यही एन्डालुसिया क्षेत्रबाट आएको कुरा बिर्सन मिल्दैन ।

स्पेनी अनुदित कृतिको विमोचनअघि कोर्डोवामा मेरो प्रथम कविता वाचन कार्यक्रम त्यहाँको स्थानीय माध्यमिक विद्यालयमा भएको थियो । विद्यालयको प्रांगणमा पुग्नेबित्तिकै मैले अलि अप्ठ्यारो महसुस गरेको थिएँ । र, त्यसपछि विद्यालयको सभाकक्षमा बालबालिकादेखि लिएर छात्रछात्राहरूको उपस्थितिले म अलि अन्कनाएको थिएँ किनकि मैले थाहा पाएँ त्यहाँ उपस्थित विद्यार्थीहरूको अंग्रेजी बुझ्ने क्षमता निकै कमजोर थियो । उनीहरूसितको संवादमा स्पेनी भाषाको ज्ञान अति आवश्यक थियो । तिनको अंग्रेजी ज्ञान लगभग शून्यबराबर थियो भने मेरो स्पेनी ज्ञान त्यसभन्दा पनि कमजोर थियो ।

मेरी अनुवादक र दोभासे भेरोनिका अरान्दा मोरक्कोबाट आइपुगेकी थिइनन् । उनी मोरक्कोको सर्भान्ते सेन्टरमा काम गर्ने भएकीले बिदा मिलाएर भोलिपल्टको विमोचनमा मात्र आउनसक्ने थिइन् । म ती विद्यार्थीसितको संवाद कसरी अगाडि बढाउने भन्ने बडो चिन्तामा थिएँ । मैले त्यहाँ आयोजकहरूलाई एक दोभासेको प्रबन्ध मिलाइदिन अनुरोध गरेँ । केही बेरमा त्यस विद्यालयमा अंग्रेजी पढाउने एक शिक्षिका मेरासामु उपस्थित भइन् ।

वासिङ्टनमा जन्मेकी ज्याकलिन हमिलले सम्पूर्ण कार्यक्रममा मेरो दोभासेका रूपमा उपस्थित भएर सहयोग गरिन् । उनले मसँगै कविता वाचन गर्ने कवयित्री अर्सेला सेन्चर फ्रेन्कोले वाचन गरेका कविता र भनाइहरूको अनुवाद पनि त्यहाँ अंग्रेजीमा गरेकी थिइन् ।

'नमस्ते, मेरो हिमाली फूलहरूमाथि लेखिएको कविता कोर्डोवाका यी ससाना फूलहरूसामु वाचन गर्न पाएकामा म अत्यन्तै हर्षित छु', एउटा शून्यता र चकमन्नता व्याप्त भयो । त्यहाँ केही बेरसम्म कुनै आवाज वा प्रतिक्रिया आएन । म अलि अकमकाएँ । एउटा अशक्त अनुहारले मैलै ज्याकलिनतिर हेरेँ । उनले स्पेनी भाषामा मेरो भनाइ तिनीहरूका अगाडि राखिन् । एकैछिनमा हल ताली र सिट्ठीहरूले गर्जिए । अब भने मैले हाम्रो संवाद अगाडि बढाउने बाटो देखेँ ।

अर्सेला सेन्चर फ्रेन्काले दलाइ लामा र पोटाला दरबारमाथि कविता पढिन् । उनका आमाबाबु केही वर्षदेखि बौद्ध धर्म मानिरहेको मैले ज्याकलिनको अनुवादमार्फत थाहा पाएँ । ज्याकलिनले हरेक वाक्यको अनुवाद गरिरहेकी थिइन् । यसबाहेक १२ जनाजति विद्यार्थीले मेरा कविता स्पेनी भाषामा पढ्ने तयारी गरिरहेका थिए ।

- यो सहरले इतिहासमा विशिष्ट स्थान राख्छ । यहाँ प्राचीन इस्लाम, यहुदी र कैथोलिक धर्महरू प्रखर रूपमा मिसिएको प्रमाण अझै भेटिन्छन् । नेपालमा हिन्दु र बौद्ध धर्मको समन्वय भएझैं त्यहाँ पनि मुसलमान, इसाई र यहुदी धार्मिक धाराहरूको त्रिवेणी आज पनि अनवरत बगिरहेको देख्न सकिन्छ ।

एकछिनपछि एउटी सानी केटी मञ्चमा आइन् र मेरी छेउमा बसेकी स्पेनी शिक्षिकाको कानमा केही भनिन् । उनले कविता वाचन गर्दा उपस्थित विद्यार्थीहरूले कहीँ उनको खिल्ली त उडाउने होइनन् भन्ने संकोच उनले लाज मान्दै शिक्षिकासित राखेकी रहिछन् । उनले मेरो 'सगरमाथा' शीर्षक कविता पाठ गरेपछि उपस्थित भीडबाट एउटा बिजुली पड्केको झैँ प्रतिक्रिया आयो । पछि कसैले मेरा 'गोपालप्रसाद रिमाल', 'खच्चरहरू', 'बुद्ध', 'घोरेपानी' शीर्षक कविता पनि पढे । त्यसअघि मैले रिमालको संघर्षमय जीवन, राणाहरूविरुद्ध गरेको आन्दोलन र प्रजातन्त्रपछि उनले पाएको उपेक्षाबारे व्याख्या पनि गरेको थिएँ-

एउटा कवि जहानियाँ शासनको सडेको
गर्भाशयबाट
एउटा कलिलो सूर्य बाहिर तान्छ
म अभिवादन गर्छु कवि तिमीलाई
अभिवादन गर्छु
- (गोपालप्रसाद रिमाल, 'पानाहरू खाली छन्'बाट)

कार्यक्रम सकिएपछि सबैजसो शिक्षकहरू यताउता गइसकेका थिए । ती हिपहप र चञ्चले फूलहरू एकछिनका लागि मेरो छेउछाउ उभिरहे । मेरी अनुवादक ज्याकलिन पनि त्यहाँ थिइनन् । संवादका लागि अलि पाका विद्यार्थीहरू प्रयास गर्दै थिए । संवादको सम्भावनाका अभावमा तिनीहरूले खल्तीबाट सेलफोनहरू निकाले र जुम गरेर मसितको सेल्फी लिन थाले— एकपछि अर्को। त्यसपछि त्यहाँ सेल्फी लिनेको ताँती लाग्यो— विश्वको विचित्र कुनाबाट आएको कविसितको सेल्फी, संसारकै छानाबाट आएको एउटा कविसितको सेल्फी, जो सगरमाथाजस्तै मूक र स्पेनी भाषाहरूको परिधिबाट टाढा भए पनि अनुवादका माध्यमबाट ती ससाना फूलहरूसित एकछिनका लागि नजिकैको थियो त्यो साँझ ।

समुद्रसित साइनो गाँस्ने
सपना बोकेको विचरा नीलो ताल
बाध्य छ यहाँ हेर्न
हिमालको टल्किरहेको सेतो अनुहार
विश्वभरिबाट आउँछन् आरोहीहरू
हेर्न आफ्ना थकित अनुहारहरू
उसको नीलो आँखाका स्वच्छ ऐनाहरूमा
आकाशको निधार हेर्नुअगाडि ।
-(सगरमाथा, 'पानाहरू खाली छन्'बाट)