यात्रामा सुड्डो चिन्तन
घुमन्ते संस्कृतिमा गरिब भएको भए मानव सभ्यता गरिबीको रेखामुनि नै स्थिर रहन्थ्यो । पृथ्वी स्वयं पनि एक डल्ले फकिर, जो सूर्यको वरिपरि चक्कर काटिरहन्छ । यही फकिर गोलामा म पनि घुमन्ते बन्ने ल्याकतसहित जन्मिएँ । जीवनलाई केन्द्र मानेर चक्कर काटिरहन खुट्टा सकसक गरिरहन्छन् ।
पृथ्वीले अन्तरिक्ष भ्रमण गरेझैं मलाई पनि सके अन्तरिक्ष, नसके सारा विश्व-घर भ्रमण गर्ने इच्छा हुन्छ । तर, म चरा होइन जसलाई विश्व भ्रमण गर्न राहदानी र पैसाको जरुरी नहोस् । यसैको अभावमा विश्वयात्रा गर्न असमर्थ म एक आम विश्व नागरिक । घरको 'विश्व यात्रा' गर्दागर्दा थकित हुन्छु । कहिलेकाहीँ अवसर मिल्यो कि निस्किहाल्छु पाखापखेरातिर, झोलामा कपडा कोचेर । टुथ ब्रस, टुथ पेस्ट, नवरत्न तेल, युज एन्ड थ्रो रेजर, इयरफोन र एउटा सानो गम्छा बोकेर । कहिलेकाहीँ कवि श्यामलले लेखेझैं 'हतारमा यात्रा' पनि गरेको छु ।
...
मंसिरको पहिलो साता घोरेपानी यात्रामा निस्किएँ, विष्णु सरको आत्मीय आग्रहमा । सप्तगण्डकी क्याम्पसका विद्यार्थीसँग । योजनाअनुसार त्रिचालीस थान भिन्न आकृतिहरूको जम्बो टोलीले नयाँपुलदेखि लेफ्ट राइट सुरु गर्यो । बिरेठाँटीको दक्षिणी छेउबाट पश्चिमोत्तर लखरलखर हिँड्दै तिखेढुंगा पुग्दा मोबाइलको टर्चलाइट बाल्नुपर्ने गरी अँधेरो भइहाल्यो । त्यो रात तिखेढुंगामा चिसोको तिखोपन महसुस गर्दै निदायौं ।
...
उकालो-ओरालोको व्याकरण समथरमा बसेकाहरूलाई कठिन लाग्नु स्वाभाविक नै हो । भोलिपल्ट उल्लेरीको उकालोमा स्याँस्याँ र फ्वाँफ्वाँ गर्दै केही चितवनतिरका विद्यार्थी भन्दै थिए, 'अर्कोपटक त मरिगए पनि आइन्न सर घोरेपानी ।'
उनीहरूको यस्तो घोषणाले विष्णु सर र मलाई उदास पाथ्र्यो । लगभग चार दिनको पदयात्रा त अझै बाँकी थियो । कतै यात्रामा कोही विद्यार्थीले आत्मसमर्पण गरिदिने हो कि भन्ने पिरलोले सताइँदै घोरेपानी पुग्यौं ।
तपाईं पहिले नै होटल बुक नगरीकन घोरेपानी पुग्नुभयो भने जान्नुस्, गडबड हुनेवाला छ । त्यही भयो । घोरेपानी घरदेशी पर्यटकलाई विदेशी पर्यटकलाईझैं न्यानो र आत्मीय स्वागत गर्न अझै कञ्जुस्याइँ गर्छ । दुईपटकको घोरेपानी भिजिटमा मैले यस्तो दुखद अनुभव बटुलेको छु ।
अठार वर्षअघि 'संरक्षण कविता आन्दोलन'को घोषणा कार्यक्रम मुस्ताङमा सम्पन्न गरेर घोरेपानी आएका थियौं, संयोजक सरुभक्त, विनोद गौचन, जे. अस्मिता, धनप्रसाद तामाङ, पुष्प आचार्य र म । सिखा देउरालीको उकालोमा झरीले हमला गर्यो, चिसो पानीका गोलीले । प्लास्टिक ओढेका कवि जे. अस्मिता र म रुम बुक गर्न छिटोछिटो घोरेपानी उक्लियौं । एउटा होटलमा रुम बुक गर्यौं र कविहरूलाई पर्खिन थाल्यौं । रुझेका बिरालाजस्ता कविहरू होटलमा जम्मा भएपछि होटल मालिकले हठात् सोध्यो, 'नेपालीका लागि पो रुम बुक गर्नुभएको हो ? '
हामीले स्वीकृतिमा झरीले भिजेको टाउको हल्लायौं । होटल मालिकको मनोदशा बिग्रियो । अघि भर्खरसम्म बढो आतिथ्यता जनाइरहेको उसले तत्काल भन्यो, 'यी रुम त विदेशीको लागि बुक भइसकेको छ । तपाईंहरू अर्को होटल खोज्नुस् ।'
के सोचेँ त मैले यात्रामा ? यो प्रश्नले म खुब घेरिएँ । कहिलेकाहीँ मानिसलाई आफूले सोचिरहेको कुरा बोध गर्न पनि फुर्सद निकालेर सोच्नुपर्छ । मैले त्यही गरेँ । म वनठाँटीको गुराँसे जंगलमा सोचका उकालीओराली चढ्न र ओर्लन थालेँ ।
सरुभक्त दाइले 'विदेशीले जति नै पैसा तिर्छौं' भन्दा पनि मालिक पग्लिएन । हामीले जीवनमा पहिलोपटक आफ्नै देशमा यसरी अपमानित हुनुको अनुभव प्राप्त भएको थियो । उसले कवि जे. अस्मिता र मलाई टुरिस्ट गाइड पो सम्झेको रहेछ ।
स्मृतिमा अठार वर्षअघिका ती क्षणहरू झल्याकझुलुक आइरहे ।
अँध्यारो र चिसो बढ्दै गइरहेको घोरेपानीमा सडक किनारमा झोला बिसाएर होटल बन्दोबस्त गर्न दौडधुप गर्यौं । अठार वर्षअघि झरीले कुटेझैं थकानले निर्ममतापूर्वक कुटिरहेको थियो ।
मुस्किलले ओत पाएको कृष्णा पुनको होटलमा ड्रम हिटरको न्यानो पाएपछि सोचेँ, 'सकल घोरेपानीले कहाँ अपमान गर्छ र घरदेशी पाहुनालाई ? कृष्णा पुनहरू पनि त छन् यहाँ ।'
...
पुन हिलमा पुगेपछि भने विद्यार्थी उत्तेजित देखिए । धवलागिरि, नीलगिरि, अन्नपूर्ण शृंखला र माछापुच्छ«ेका सेताम्य चुलीहरूमा घामका किरणहरूले चुम्दा उनीहरू चिच्चाएर उफ्रिए । पूर्वी क्षितिजबाट घाम निस्किएर पुनहिलमा जम्मा भएका पृथ्वीवासीलाई 'शुभप्रभात' भन्दाको आनन्द अनुपम थियो । पुनहिलबाट तल ओर्लिन मन मानिरहेको थिएन । तर, आज सके घान्द्रुक, नसके टाठापानीसम्म पुग्नु थियो ।
वनठाँटीको चिसो न चिसो जंगलमा विद्यार्थीहरू सीधै झर्न नसकेर लठ्ठीको सहारामा छड्के खुट्टा झर्दै थिए । पुनहिलबाट देखिएको हिमालको सौन्दर्यले उनीहरूको मनको क्यानभास सुन्दर बनाएको कुरा चेहरामा पढ्न सकिन्थ्यो । चेहरा मन पढ्ने ऐना नै त हो ।
ओरालोमा हामीसँगै एक दुब्लो खोला पनि ओर्लिरहेको देख्यौं । खोलामाथि हातखुट्टा फैलाएर लमतन्न सुतेका जीर्ण भोटेसल्लाका गिँडहरूले दर्जनौं ठाउँमा पुल बनाएका थिए । रूखका कपडा च्यातिएर नांगै देखिन्थे । कुनैकुनै रूख शरीरभरि लेउको तन्ना ओढेर सुतिरहेका थिए । खोलाले बगाउँदै ल्याएका लालीगुराँसका पातहरू अड्किएको बगरमा ढुंगा खप्ट्याएर बनाएका सयौं मानव आकृतिले पदयात्रीहरूको बाक्लो आवतजावतलाई संकेत गथ्र्यो । मानिसले कुन आध्यात्मिक वा सांस्कृतिक कारण यस्ता आकृति बनाउँछन् कुन्नि ? मुक्तिनाथ मन्दिर परिसरमा पनि यस्ता कैयौं आकृति देखेको हुँ । तन्मयले ढुंगाको गुम्बा बनाउँदै थिएँ, विष्णु ज्ञवाली सरले फोटो खिचिदिँदै सोध्नुभयो, 'सर, यात्रामा कविता पनि लेख्नुभयो होला नि ? '
झस्किएँ म । बन्दै गरेको गुम्बाबाट ढुंगा खस्यो । भनेँ, 'एक पंक्ति पनि लेखिनँ । यात्रामा कविताबारे कम सोचेँ ।'
सरले मबाट कविता लेखिने सम्भावना देख्नु स्वाभाविक थियो । तर, मेरो यथार्थ त्यही थियो, मैले एउटै पंक्ति पनि लेखिनँ । के सोचेँ त मैले यात्रामा ? यो प्रश्नले म त्यसपछि खुब घेरिएँ । कहिलेकाहीँ मानिसलाई आफूले सोचिरहेको कुरा बोध गर्न पनि फुर्सद निकालेर सोच्नुपर्छ । मैले त्यही गरेँ । म वनठाँटीको गुराँसे जंगलमा सोचका उकालीओराली चढ्न र ओर्लन थालेँ । अग्रज कवि तुलसी दिवसको कविता गहिरोसँग स्मरण भइरह्यो-
उक्लँदा उक्लँदै उकालोमा
उक्लेको बाटो नै ओर्लिएपछि
उक्लनेको पनि केही लाग्दो रहेनछ ।
ओर्लंदा ओर्लंदै फेरि
ओर्लेको बाटो नै उक्लेपछि
ओर्लनेको पनि केही लाग्दो रहेनछ ।
हिँड्दा हिँड्दै मोडमा
हिँडेको बाटो नै मोडिएपछि
हिँड्नेको पनि केही लाग्दो रहेनछ ।
यात्रामा सर्वाधिक बढी सोचेँ, जीवनको बारेमा । नेपथ्यमा २०५५ सालमा सरुभक्त दाइ र साथीहरूसँग गरेको यात्राको फ्ल्यासब्याक भइरह्यो । संरक्षण कविता आन्दोलनको उद्घोषण यात्रा, मुस्ताङ हुँदै घोरेपानी आएका थियौं ।
हिसाब गरेँ, सरुभक्त दाइ त्यो यात्रामा बयालीस वर्षको हुनुहुन्थ्यो र म यो यात्रामा ठीक बयालीस वर्षको छु ।
त्यो यात्रामा म सबैभन्दा अघिअघि कुदिरहेको थिएँ र सरुभक्त दाइ सबैभन्दा पछिपछि । पहाडमा जन्मिएको म, उकालीओराली कुद्दै हिँड्न सक्थेँ । सुस्त बहिरहेको बतासको आवाज पनि कानमा चर्को बज्ने गरी बत्तिएर बाटो छोट्याउँथेँ । मेरो अवचेतनमा सायद जवानीको अहंकार थियो, तसर्थ सोच्थेँ, 'हेत् ! कति बिस्तारै हिँड्नुभएको सरुभक्त दाइ । सुड्डो नै भइसक्नुभएछ ।'
त्यस यात्राको ठीक अठार वर्षपछि यात्रामा म सबैभन्दा पछि छुटिरहेको छु । सडकमा थोत्रो गाडी धुवाँ फाल्दै लत्रिएझैं । बाचाल तर आत्मीय राधाले त प्वाक्क भनिहाली, 'सर बिहान कस्तो ह्यान्डसम देखिनुभाथ्यो, अहिले त कति सुड्डो देखिनुभको !'
उमेरजन्य हिसाबले पहिला सरुभक्त दाइको स्थानमा म छु । जीवनले मलाई दाइको तत्समयको उमेरमा पुर्याएर बिल्कुल फरक जीवनबोध गर्न घच्घच्याएको थियो । ज्ञानको तहमा तत्त्वबोध पहिल्यै भयो होला, अहिले अनुभूतिको तहमा पनि गहिरोसँग गडिरहेको थियो ।
तस्बिरमा बाहेक बाआमालाई मैले जवान कहिल्यै देखिनँ । बूढो देख्नु र बूढो हुनु फरक कुरा हो भन्ने गम्भीर ज्ञान नभएको मलाई उमेरले आफूभन्दा ठूला सबै बूढा लाग्थे । मभन्दा तीन वर्ष ठूला सूर्य दाइ पनि बूढा । सत्रअठार वर्षमै भर्ती भएर पहिलो वा दोस्रो छुट्टीमै बिहे गर्ने गणेश दाइ, रामु दाइ, टीका दाइ, ओम दाइ, बले दाइ, ध्रुव दाइ सबै बूढा ।
स्कुलमा पढाउने सबै सर बूढा, संरक्षण कविता आन्दोलनका रोशन शेरचन, जे. अस्मिता, इन्द्र विकल्प, विनोद गौचन र सरुभक्त दाइ पनि बूढा । मलाई मन पर्ने चौबीस साल वरपरका सबै कवि बूढा, तीभन्दा अघिका कविहरू त झन् बूढा । यस्तो लाग्थ्यो, यो दुनियाँमा म र केटाकेटीहरूबाहेक सबै बूढा । नदी बूढो, पहाड बूढो, रूख बूढो र सिंगो पृथ्वी नै बूढो । सुड्डो दुनियाँको मचाहिँ सदाबहार जवान । गुराँसको जंगलमा बहिरहेको चिसो सिरेटो कानमा फुस्फुसायो, 'भूपिन, अरूलाई बूढो देख्ने तँ आफैं पनि बूढो भइसकिस् कि क्या हो ? नत्र यति छोटो यात्रामा किन थोत्रो बसको झ्यालझैं कर्कश बजिरहेछस् ? '
कीर्तिपुर पढ्दै गर्दाको एक घटना जीवन्त भएर आयो । लेखक डीपी भण्डारी र वासुदेव त्रिपाठी तथा वामचिन्तक श्याम श्रेष्ठका विचारहरू सुन्ने अवसर मिलेको थियो त्यो दिन । विचार निर्माणको समय थियो । डा. वासुदेव त्रिपाठीले त्रिवि पुस्तकालय खर्लप्प निलेको कुरा र श्याम श्रेष्ठले नेपाल कसरी अझै अर्धऔपनिवेशिक देश हो भन्ने विषयमा बोलेका थिए । डीपी भण्डारीको पालो आयो । विनोदपूर्ण मन्तव्यमा उनले भैंसीमाथि बसेर गोठालो भई बिताएको स्वर्णिम बाल्यकाल सम्झे । बीचैमा कसैले प्वाक्क सोधिदियो, 'साप्ताहिकमा प्रेम र यौनबारे खुलेर कसरी लेख्न सक्नुहुन्छ, बुढेसकालमा पनि ? '
डीपी सर प्रश्नले उत्तेजित बने । उनले प्रश्नकर्तालाई हकारे, 'कसले दियो तँ मु...लाई मलाई बूढो भन्ने अधिकार ? मानिस उमेरले बूढो हुँदैन मु..., चेतनाले बूढो हुन्छ । अझै पनि चेतनाले म जवान छु । बालाहरूलाई प्रेम गर्छु ।'
साप्ताहिकमा रुचाएर पढिएका डीपी सरलाई पहिलोपटक सुन्दै थिएँ । उनको तर्कले म थला परेँ । यसअघि 'बुढ्यौली चेतनाको उत्पादन हो' भन्ने आशयका मन्तव्य र लेख सुन्दै नसुनेको वा पढ्दै नपढेको होइन । त्यसबारे गहिरोसँग अन्तरमन्थन भएन सायद । त्यसपछि मैले बुढेसकालबारे जुन अवधारणा बनाएँ, त्यसमा डीपी सरको तार्किक हिस्सा छ ।
तर, यो यात्रामा मैले आफूलाई शारीरिक रूपमा हल्का बूढो भइएछ कि भन्ने बोध गरेँ । यो जरुरी पनि थियो । सही समयमा सही कुराको बोध हुनु सुन्दर कुरा पनि हो ।
...
निकटबाट हिमाल अवलोकन गर्दै प्रकृतिको भव्यता महसुस गर्नु र ती ठाउँका मानिसहरूको दुःखसुख पढ्नुजस्तो सामान्य उद्देश्य बनाएर यात्रामा निस्किएको थिएँ । 'हिमाल नदेखिने ठाउँ पनि नेपाल हुन्छ र' भन्ने हदसम्म भ्रम भयो कतिपय ठाउँमा । मधेसमा पनि नजिकैको कुनै पहाड उक्लिए हिमाल त देखिन्छ नै । भैरहवाबाट समेत हिमाल देखेपछि नेपाललाई किन हिमालयको देश भनिन्छ भनी बुझेको छु ।
एनसेल र एनटीसी दुवैको नेट नलाग्ने टाढापानीमा एक रात बास बस्यौं । एनटीसीले तिखेपानीदेखि नै धोका दिन थालिसकेको थियो र धान्द्रुक नपुगेसम्म त्यसको धोकाधडी जारी रह्यो ।
चौथो दिन घान्द्रुक पुग्यौं । बुद्ध होटलमा झोला बिसाएर पारिको लान्द्रुक हेर्ने लालसाले होटलको तगारो के काटेथ्यौं, अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र आयोजनाको कार्यालय भेटियो । छिर्यौं । ठीक बीस वर्षअघि तद्स्थानीय कविता रचना गरेर त्यहीँका बासिन्दालाई सुनाउँदै हिँड्ने कविता अभियानको पहिलो कार्यक्रम गरेको अर्धाकार चौतारो दुरुस्तै रहेछ । स्मृतिदंस भयो । कवि, कविता र श्रोताहरूको कोलाज बन्यो ।
त्यही चौतारोमा बसेर तस्बिर खिचेका थियौं— सरुभक्त दाइलगायत दसजना कविले । कार्यालयको एक तला जनयुद्धले उडाएछ । नीलम गुरुङ अमेरिका भास्सिएछन् । बीस वर्षअघि हामीसँगै अन्नपूर्ण बेस क्याम्पसम्म पुगेका रैथाने ब्ल्याक टी दाइले धान्द्रुकमै होटल सञ्चालन गर्दै रहेछन् ।
सरुभक्त दाइ त्यो यात्रामा बयालीस वर्षको हुनुहुन्थ्यो र म यो यात्रामा ठीक बयालीस वर्षको छु । म सबैभन्दा अघिअघि कुदिरहेको थिएँ र सरुभक्त दाइ सबैभन्दा पछिपछि । त्यस यात्राको ठीक अठार वर्षपछिको यात्रामा म सबैभन्दा पछि छुटिरहेको छु । बयालीस वर्षसम्म त मैले अरूलाई बूढो र आफूलाई तन्नेरी सोचेरै बिताएछु ।
फेरि सरुभक्त दाइको याद आयो । 'पागल बस्ती' लेखेर उनले हंगामा मच्चाइसकेका थिए उतिबेलै । हिसाब गरेँ, नेपाल नाट्य संगीत प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा कुलपति बनेका उनी बीस वर्षअघि चालीस वर्षका थिए । उनलाई म त्यो यात्रामा पनि बूढो देख्थेँ । अहिले म आफैं भएको छु बयालीस वर्षको । सोचेँ, मसँग कतै यात्रा गर्ने अनुज कविहरू पनि मलाई बूढो देख्दा हुन् अवश्य ।
मैले ठीक गरेँ कि बेठीक, बयालिस वर्षसम्म त मैले अरूलाई बूढो र आफूलाई तन्नेरी सोचेर बिताएछु । मनमनै हाँसोका लहरहरू आइरहे, गम्भीरताका तरंगहरू चलिरहे । यो यात्राले सोचमा एक नयाँ घुम्ती थपिदियो । त्यही घुम्तीमा सोचको गाडी गुडाउँदै हिँड्नु छ अब ।
...
पानी पर्लाजस्तो साँझ घान्द्रुकका आमाहरूले बीस वर्षअघिझैं गीत गाए, नचाए र सयपत्री फूलको माला लगाइदिए । भोलिपल्ट छ्यांग खुलेको आकाशमा बीस वर्षअघिझैं अन्नपूर्णा, हिमचुली र माछापुच्छ्रे देखिए । बीस वर्षअघि यही गाउँ काटेर अन्नपूर्णा बेस क्याम्प पुगेको थिएँ । सरूभक्त दाइले मप्रति विश्वास गर्नुभएको थियो । यही कारण थियो, यो यात्रामा दाइसँग हिँडेका दुई महत्त्वपूर्ण यात्राका स्मृतिहरूले घेरिरहेका थिए मलाई ।
घोरेपानीमा भेटिएका बयालीस वर्षीय सरुभक्त दाइ र घान्द्रुकमा भेटिएका चालीस वर्षीय सरुभक्त दाइलाई गहिरोसँग 'मिस' गरिरहेँ ।
घान्द्रुकबाट खिम्चे झर्दै गर्दा रोशन शेरचन दाइको फोन आयो, उदयपुरबाट । घोरेपानीमा आत्मनिर्वासनका वर्षहरू बिताएका चिन्तक एवं निबन्धकारसँग यात्रा, ढुंगाका गुम्बाको अर्थ र घोरेपानीको 'मिस ट्रिट'बारे कुराहरू भए । कविता सोच्न छोडेर बुढ्यौलीबारे सोचिरहेको कुरा सेयर गर्न भने भ्याएनछु उहाँसँग । त्यो कुरा सायद पोखरामा भेटिएका कवि दीपक समीप र प्रकाश ज्ञवालीलाई पनि सेयर गरिनँ । मित्र नवराज अधिकारीलाई पनि भनिनँ ।
चिन्तनले मानिसलाई सधैं जवान बनाउँछ । म ठान्छु, प्रत्येक 'आज' नै हो मानिसलाई सबैभन्दा बूढो बनाउने दिन । र, यही 'आज' हो, बाँकी जीवनका लागि मानिसलाई सबैभन्दा जवान बनाउने दिन पनि । आत्मीय विष्णु सर, घोरेपानी यात्राका ६ दिन यस्तै चिन्तन र अनुभूतिमा बिते । अब तपाईंहरू नै भन्नुस्, यो यात्राले तपाईं र मलाई ६ दिन बूढो बनायो कि जवान ?
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
