पूर्वछापामार थोरै गाउँमा, धेरै विदेश र सहरतिर

 १० वर्षे जनयुद्धमा पार्टी नाम गोपाल । ‘कि मृत्यु कि मुक्ति’ मुल आदर्श । बन्दुक बिसाएको १० वर्षपछि भेट्दा गजुल ७ क्वालिगाउँका ३६ वर्षीय मणि थापा बाख्रालाई घाँसपातमा व्यस्त थिए । ०६८ सालमा लडाकुका क्यान्टोनमेन्टबाट स्वेच्छिक अवकाश लिएर निस्किँदै गर्दा उनमा परम्परागत खेतीपातीमा आवद्ध हुने विकल्प मात्र थियो ।

माओवादी छापामार र क्यान्टोनमेन्टमा रहँदा पनि नियमित शारीरिक अभ्यास छाडेका थिएनन् । स्वेच्छिक अवकाशले उनको दैनिकी फेरिदिएको छ । बिहान पाँच बजे ओछ्यान छाडेपछि जिउ तन्काउन छाडेर रेडियो ‘ट्युन’ गर्छन् । साढे पाँच बजे स्थानीय एफएम स्टेसनले काठमाडौंबाट प्रकाशित हुने पत्रपत्रिकाका समाचार सुनाउँछन् । चिया पिउँदै आधा घण्टा देश–दुनियाँका खबरमा हराउँछन् ।

६ बजे बाख्रालाई खोरबाट टाट्नामा पुर्‌याउँछन् र घाँसपात गर्न बारीतिर लम्किन्छन् । भन्छन्, ‘पूर्ण किसानको जीवन बिताउँदैछु ।’ कुनैबेला सहायक कमान्डरका रूपमा लडाकुको ब्रिगेड सम्हालेका उनी अहिले उन्नत जातका ११ वटा बाख्राको स्याहार–सुसारमा अभ्यस्त बनेका छन् । दैनिकी सामान्य किसानको झैं छ, पार्टीमा सक्रिय छैनन् । ‘पार्टी सदस्यता मात्र जोगाएको छु ।

संगठनले पनि सक्रिय राजनीतिमा आउन भनेको छैन,’ उनी भन्छन् ।लडाकु बन्दा उनी १८ वर्षे ठिटो थिए । ०५४ सालमा वाईसीएल बनेका थिए, विस्तारै लडाकु दस्तामा सामेल भए । ६ फागुन ०५६ मा घर्तीगाउँस्थित इलाका प्रहरी कार्यालयमा आक्रमण गर्ने टोलीमा उनी पनि थिए । त्यस घटनामा निरीक्षक श्रीराम आचार्यसहित २१ प्रहरीको मृत्यु भएको थियो । त्यतिबेलाको ठूलो फौजी आक्रमण थियो त्यो ।

लगत्तै गाउँ–गाउँमा छरिएका ३८ वटा प्रहरी एकाइ सदरमुकाम सारियो । त्यसपछिका दर्जनौं फौजी आक्रमणमा थापा सहभागी भए । ती दिन अब उनका लागि सम्झनामा मात्र छन् । पे्रमकुमारी श्रेष्ठसँग ०७१ सालमा लगनगाँठो कस्दा ३४ वर्ष पुगिसकेका थिए । अहिले काखमा डेढ वर्षकी छोरी छन् । उनकी पत्नी बालविकासमा शिक्षिका छिन् । र, निजी क्लिनिक पनि चलाउ“छिन् ।

थापाले स्वेच्छिक अवकाशका क्रममा लिएको पाँच लाख रुपैयाँ भने घरखर्चमै सकियो । यद्यपि, विदेशभन्दा गाउँघरमा रमाएका छन्, खेती किसानीमै जीवन खोज्दै छन् । माओवादी छापामारका बटालियन कमान्डरसम्म बनेका ५७ वर्षीय जयन्द्र ठकुरी रोल्पाकै पाछाबाङका स्थायी बासिन्दा हुन् । अवकाशपछिको जीवन गाईबस्तुको घाँसपात, स्याहार–सुसार र खेतीपातीमा बिताइरहेका छन् ।

उनी पनि सक्रिय राजनीतिमा छैनन् । जंकोट १ माडीचौरकी खुमा पुनमगर ‘यात्री’ सभामुख ओनसरी घर्तीमगरकी छिमेकी हुन्, जो रेउघा अस्पताल नजिकै पसल गर्दैछिन् । उद्योग वाणिज्य संघकी सदस्य पनि हुन् । उनले पनि सक्रिय राजनीति छाडेकी छन् ।

थरी–थरी पेशा
प्युठानकी पूर्वलडाकु कमान्डर होलिका केसी ‘नवीना’ दाङको घोराहीमा बस्छिन् । बालबच्चा हुर्काउने अनि कुखुरा फार्म स्याहार्ने उनको दैनिकी हो । उनीजस्ता धेरै महिला लडाकु गुमनामजस्तै छन् । रोल्पा धबाङ ९ भुमका ४० वर्षीय धनबहादुर गिरी पनि स्वेच्छिकमा घर फर्किएका पूर्वलडाकु हुन् । भूमिगत जीवनमा उनलाई ‘मिसाइल’ उपनाम दिइएको थियो ।

उनी अहिले सदरमुकाम लिबाङ बजारमा फेन्सी पसल चलाउँछन् । चितवन शक्तिखोरस्थित तेस्रो डिभिजनबाट बाहिरिएका उनले सुरुमा ढुंगा फोड्ने कामसमेत गरे । भन्छन्, ‘कारागार नजिकै ढुंगा फोड्ने मजदुरी थालेको थिएँ । मासिक नौ हजारसम्म पनि कमाएँ । धेरै साथीले मजदुरी सुहाएन भनेपछि पसल थालेको हुँ ।’

माओवादी युद्धको एउटा आदर्श श्रमको सम्मान थियो, आफैं श्रमिक बन्दा भने साथीभाइले नसुहाएको बताउँदा गिरीलाई अनौठो लागेको थियो । बन्दुक छाडेपछि नेता/कार्यकर्तामा बदलिएको दृष्टिकोण त्यतिबेला भेउ पाए उनले । त्यस्तो परिवर्तन भने शिविरमै बस्दा देखिसकेका थिए । पार्टी, नेता/कार्यकर्ता र छापामारमा विचलन आएको अनुभूतिकै कारण उनले स्वेच्छिक अवकाश रोजेका हुन् ।

राेल्पाकाे दहवनस्थित पाँंचाै डिभिजन शिविरका पूर्वलडाकु 

कम्पनी कमान्डरसम्म बनेका उनी लडाइँमा घाइते पनि भएका थिए । अहिले ढाडको समस्या बेहोरिरहेका छन् । उनकी पत्नी आशा राना पनि पूर्वलडाकु भाइस–कमान्डर हुन् । अस्थायी शिविरमै उनीहरूबीच जनवादी विवाह भएको हो । दुवैले सल्लाहमै स्वेच्छिक अवकाश रोजे । फेन्सी पसल चलाउँदै ६ वर्षीय छोरा हुर्काउन व्यस्त छन् दुवै ।

अवकाशवापत पाएको रकमबाट पसल खोलेका हुन् । रोल्पा पाछाबाङ २ का दिनेश बुढामगर पनि पूर्वब्रिगेड भाइस–कमान्डर हुन् । दहवनस्थित पाँचौं डिभिजनबाट बाहिरिएका उनले अहिले इरिबाङको बाघमारामा ‘पहराई हार्डवेयर एन्ड सप्लायर्स’ खोलेका छन् । अवकाशपछि प्रत्यक्ष राजनीतिमा संलग्न छैनन् । इरिबाङकै ओमप्रकाश डाँगी ‘विकर्षण’ पनि दाङमा गाईपालन गर्दै आएका छन् । उनी पूर्वकम्पनी कमान्डर थिए ।

पाछाबाङ ६ का नवीन लोचन मगर भने यी सबैभन्दा फरक छन् । बन्दुक चलाएका उनका हात अहिले कलममा अभ्यस्त छन् । सनस्टार नामक पत्रिकाका सम्पादक हुन्, मगर । काठमाडौंबाट प्रकाशित हुने एक दैनिकका जिल्ला संवाददाता पनि छन् । माओवादीको उद्गम थलो थबाङ २ का विनप्रसाद पुन ‘टार्जन’ दाङमा विद्युतीय सामग्रीको व्यापार गर्छन् ।

वेच्छिक अवकाश रोजेर घर फर्किएका अधिकांश पूर्वछापामारको दैनिकी खेतीपाती, घाँसपात र घरपालुवा जनावरको स्याहार–सुसारमै बित्छ।

मिरुलका पूर्वकमान्डर रामलाल रोका माओवादी विभाजनपछि मोहन वैद्य नेतृत्वको समूहमा आवद्ध भए । उक्त समूह पनि विभाजन भएपछि उति सक्रिय छैनन् । पाँचौं डिभिजन दहवनमा स्वास्थ्य विभाग प्रमुखबाट फर्किएका कोर्चाबाङका पूर्वकमान्डर दिपेन्द्र घर्तीले दाङ घोराहीमा क्लिनिक सञ्चालन गरिरहेका छन् । घोराही नजिकको डुम्मर गाउँमा घर बनाएका छन् ।

राजनीतिमा पनि
पूर्वलडाकु फविन्द्र आचार्य राजनीति र व्यवसायमा सक्रिय छन् । भाबाङका केशबहादुर बाठा ‘सुवास’ पनि पूर्वछापामार नै हुन्, जसले नेत्रविक्रम चन्द नेतृत्वको माओवादी राप्ती अञ्चलको जिम्मा सम्हालेका छन् । पाँचौं डिभिजन दहवनमा सहायक कमान्डर रहेका कुरेलीका राजबहादुर बुढा अवकाशपछि एमाओवादीको जिल्ला इन्चार्जसमेत भए, चितवनमा घर बनाएका छन् । माओवादी केन्द्रमा सक्रिय राजनीति गर्ने उनकोे लक्ष्य छ ।

१० वर्षे युद्धताका थुप्रै रोल्पाली छापामार बने । तीमध्ये नगण्यले मात्र शान्ति प्रक्रियापछि नेपाली सेनामा समायोजन रोजे, अधिकांश स्वेच्छिक अवकाशमा घर फर्किए । १० वर्षसम्म त्रासको पर्यायझैं बनेका पूर्वछापामारहरूले अहिले गाउँ, समाजमै जीवन यात्रा चलाएका छन् । उनीहरूको पछिल्लो अवस्थाबारे माओवादी पार्टीहरू र राज्यले पनि खासै चासो लिएको पाइँदैन ।

धेरै विदेशतिर
केही पूर्वछापामारको दैनिकी अन्नपूर्ण टुडेले पछ्याएको थियो । भेटिएकाहरूका अनुसार अधिकांश बिदेसिएका छन् । रुकुमका पूर्वबटालियन कमान्डर गोविन्द मगर ‘शान’ तिनैमध्येका हुन्, जो अहिले हङकङमा छन् । अवकाशमा फर्किएपछि उनलाई घर–व्यवहार चलाउन गाह्रो भयो । र, हङकङको रोजगारीले लोभ्यायो ।

स्वेच्छिक अवकाशमै घर आएका रोल्पा कुरेलीका दिनेश बुढामगर जापान पुगेका छन् । उनकै सिको गर्दै ह्वामाका तिलक घर्तीमगर पनि जापानको रोजगारीमा छन् । रुकुम खाराको आक्रमणमा पत्नी अस्मितालाई गुमाएका उनी बटालियन कमान्डर थिए । रोल्पा बडाचौरका बासिन्दा हुन्, पूर्वब्रिगेड कमिसार श्यामकुमार बुढामगर ।

उनी पनि दिनेश र तिलकजस्तै जापान पुगेका छन् । धबाङका रूपधन बुढा ‘गुलाफ’ भने कतारको गर्मीमा भाग्य अजमाउँदै छन् । भाबाङका रामबहादुर बाठामगर र कर्णबहादुर घर्तीमगर मलेसिया पुगेका छन् । जितबहादुर बुढामगर साउदी अरेबियामा छन् । तीनै जना कमान्डर तहमा थिए । पूर्वलडाकु भरतबहादुर बुढामगरका अनुसार भाबाङ गाविसबाट मात्र दुई सय ५० भन्दा बढी लडाकु बनेका थिए ।

पूर्वलडाकु कमान्डर हाेलिका केसी

‘कतिपयको मृत्यु भयो । २७ जना स्वेच्छिक अवकाशमा फर्किएका हौं,’ उनी भन्छन्, ‘अधिकांश विदेश गएका छन् । थोरै व्यवसायमा लागेका छन् ।’पाछाबाङका पूर्वलडाकु तुलसी महर, गोविन्द परियार र हिमाल बुढामगर पनि विदेशमा छन् । भरतका अनुसार मुलुकभरका पूर्वछापामारमध्ये अधिकांश बिदेसिएका छन् । भन्छन्, ‘आर्थिक अभाव र पारिवारिक दायित्व निर्वाह गर्न उनीहरूसँग बिदेसिनुको विकल्प थिएन ।’

उच्च तहका माथिल्लो ओहोदामै
अन्तर्राष्ट्रिय चर्चा बटुलेका जनमुक्ति सेनाका कमान्डर राङ्सीका नन्दकिशोर पुन ‘पासाङ’ उपराष्ट्रपति भएका छन् । इरिबाङमा जन्मिएका नेत्रविक्रम चन्द ‘विप्लव’ पनि पूर्वलडाकु कमान्डर नै हुन्, जो नेकपा माओवादीका प्रमुख छन् । कोटगाउँका लडाकु कुलप्रसाद केसी ‘सोनाम’ वैद्य नेतृत्वको माओवादीमा सक्रिय थिए, अहिले माओवादी केन्द्रमा छन् ।

रामबहादुर थापा ‘बादल’ वैद्यबाट छुटेर माओवादी केन्द्रमा समाहित भएका छन् । जंकोटका वर्षमान पुन ‘अनन्त’ पनि छापामार नै थिए । उनी अर्थमन्त्रीसमेत भइसके । अनन्तकी पत्नी तथा युद्धताकाकी लडाकु ओनसरी घर्तीमगर सभामुख छिन् । माओवादीको केन्द्रीय राजनीतिमा सक्रिय रोल्पाका सबै नेता लडाकु पृष्ठभूमिकै हुन् । उनीहरू शान्ति प्रक्रियासँगै खुला राजनीतिमा उत्रिए ।

रुकुमका जनार्दन शर्मा ‘प्रभाकर’ ऊर्जामन्त्री छन् । गणेशमान पुन पूर्वमन्त्री हुन् । दलजित सिर्पाइली युवा तथा खेलकुद मन्त्री छन् । जेलबाङका पूर्वकमान्डर सुकबहादुर रोकामगर ‘शरद’ उपराष्ट्रपति कार्यालयमा छन् ।अाैंलामा गन्न सकिने पूर्वलडाकु उच्च ओहोदामा पुगे पनि धेरै छापामार अस्थायी शिविरबाट बाहिरिएपछि गुमनाम छन् । सहकर्मीको समेत हेक्का हुन छाडेको छ । को, कहाँ र के गर्दैछ, एकले अर्काको जानकारी राखेको पाइँदैन ।

तीन तहको वर्ग
पार्टीको आदर्श नीतिबाट लेस र इमानदार पूर्वलडाकु अवकाशमा फर्किएपछि थोरै मात्र राजनीतिमा सक्रिय छन् । थोरै पूर्वलडाकु ठेक्कापट्टामा पनि संलग्न छन् । कमजोर आर्थिक पृष्ठभूमिका लडाकुका लागि वैदेशिक रोजगारी मात्र विकल्प बनेको छ । घरको आर्थिक अवस्था ठिकै र कमान्डर तहमा पुगेकाहरू मात्र जापान, चीनलगायत विकसित मुलुक पुगेका छन् ।

अवसर र बदलिँदो माहोल समात्न सक्नेहरूले जिल्ला र गाउँ छाडेर जग्गा दलालीसम्म गर्न भ्याएका छन् । त्यस्ता व्यक्ति शिविरभित्र पनि आर्थिक खटन–पटन र व्यवस्थापनमा सक्रिय थिए । तिनीहरूले दाङ, कपिलवस्तु, चितवनलगायत जिल्लामा घर ठड्याइसकेका छन् । गृह जिल्लामै रुमल्लिएकाहरूलाई भने राम्रो आर्थिक हैसियत बनाउनेहरूको नाम मुखाग्र छ । मणि थापा भन्छन्, ‘हामीले हैसियत बनाएनौं, सक्नेहरूले घर बनाए ।

लडाकुमै वर्ग जन्मियो ।’
पार्टीको बेवास्तामा परेपछि केही लडाकु अपराधमा समेत जोडिए । अवैध धन्दामा पक्राउ परे । तिनैमध्येका हुन्, रोल्पा जंकोटका जयबहादुर घर्ती ‘प्रभात’ र ह्वामाका किशोर घर्ती मगर ‘सम्मान’ । दुवै मूर्ति चोरी अभियोगमा कारागारमा छन् । अवकाशमा फर्केपछि तत्कालीन एमाओवादीले पूर्वलडाकुको मोर्चासमेत बनायो तर प्रभावकारी देखिएन । लडाकुले स्वतन्त्रता रोजे ।

त्यसका नाममा केही लडाकु गलत धन्दामा लागेको इमानदारहरू बताउँछन् । ‘लडाकुले बहुविवाह गरे या नगरे, जुवातास खेले या नखेले, सक्रिय राजनीति गरे या नगरे र जाँडरक्सी खाए या नखाए पनि कसैले केही भन्दैन,’ थापा भन्छन्, ‘अहिले अराजकता बढेको छ ।’

चर्को असन्तुष्टि
पूर्वलडाकुहरू अहिलेको अवस्थास“ग सन्तुष्ट छैनन् । पार्टी र नेता स्वार्थ र विदेशीको इशारामा चल्न थालेको अनुभूति गर्छन् उनीहरू । सँगसँगै लडेका केही नेता नवधनाढ्य वर्गमा उदय भइरहेकामा उनीहरूको आक्रोस देखिन्छ । लडाकुहरू खाडी मुलुकमा पसिना बगाइरहेको चिन्ता नेताहरूमा नदेखिनु दुर्भाग्य ठान्छन् । ‘कतिपयले आत्महत्या गरेका छन् । घाइते र अपांगको अवस्था दयनीय छ ।

केही मानसिक समस्यामा फसेका छन्,’ पूर्वलडाकु फविन्द्र आचार्य भन्छन्, ‘पाँच लाख दिएर घर पठाएपछि दायित्व सकिएजस्तो भएको छ, नेता र सरकारलाई ।’समानता र न्यायका लागि लडेका उनीहरूको हालको कर्मबाटै स्पष्ट हुन्छ अवस्था पनि । माओवादी केन्द्रका जिल्ला संयोजक सुरेन्द्र थापा घर्ती पूर्वलडाकुहरूको यकिन विवरण नभएको बताउँछन् ।

वैद्य र विप्लव माओवादीका जिल्ला समितिहरूस“ग पनि पूर्ण तथ्यांक उपलब्ध छैन । ‘सम्पर्कमा नभएकाले कसले के गर्दैछन् भन्ने यकिन छैन,’ पूर्वलडाकु नवीन लोचन भन्छन् । पार्टी विभाजनका कारण पनि उनीहरूमा निराशा देखिन्छ ।