युद्ध र पीडाको एक मार्मिक कथा
दिवानसिंह राई विसं १९८३ सालमा पूर्वी पहाडी जिल्ला भोजपुरमा जन्मिएका थिए । उनी जन्मिँदा राणाकालको खग्रास ग्रहण थियो मुलुकभरी । त्यसबेला आजकालजस्ता जनता थिएनन्, हुकुमी शासनले थिचिएका रैती मात्र थिए । रैतीका हकमा सीमित गरिखाने पखेरोसम्म हुन्थ्यो । तर, आँगनसम्म नहुनाले राई, लिम्बू, गुरुङ, मगर, तामाङ र क्षत्री समुदायका युवा चरन खोज्दै गोर्खा सैनिकमा उचाइ र गोलाइ नपाउन पुग्थे ।
थोरै तलबको खान्की खाएर पराई भूमिमा रगत बगाउन विवश हुन्थे । त्यो बाध्यतामा आफ्नो पराक्रम देखाएका हुनाले नेपालको पर्याय बनेको हो, वीर गोर्खा । दिवानसिंह राई पनि वीर गोर्खाकै तम्तयारीका साथ दोस्रो विश्वयुद्घमा होमिँदै बर्माको युद्घमा समाहित हुन पुगे । रिकुटे भए उनी । त्यो महायुद्घमा होमिन पुगेका हजारौं नेपाली रिकुटे, तिनका घरायसी दूरावस्था, किञ्चित् भोलिका आशा र सपनामाथि निर्मम प्रहार भइरहेका बम, गोला, तोप खनिएका भयावह दृश्य आफ्नै आँखाले देखे, आफैंले भोगे ।
कैयन् नेपाली रिकुटेको जीवनलीला त्यही महासमरमा स्वाहा भयो । किञ्चित् सम्पन्नताको आशा पालेर आफ्नो बैंसको दियोलाई उकासिन नदिई छाप्रामा कुरिरहेका तरुनी श्रीमतीका चुरा फुटे, सिन्दुर पुछिए । रिकुटेको बर्दी फालेर दिवानसिंह राई बीपी कोइरालाको राजनीतिमा होमिए । बिलक्षण प्रतिभा थियो उनीसँग । त्यसको मूल्यांकन गर्दै बीपीको प्रधानमन्त्रीत्व कालमा उनलाई पनि सहायकमन्त्री बनाइयो ।
त्यसबेला उनी ३५ वर्षका मात्र थिए । टिकेन बीपीको सरकार, रहेन प्रजातन्त्र । देशमा पञ्चायती शासन लादियो । बीपी, गणेशमान सिंह र कृष्णप्रसाद भट्टराईसहित दिवानसिंह राईलाई पनि सुन्दरीजल जेलमा राखियो । कालो बादलमा चाँदीको घेरा भनेझैं यी व्यक्तिका जेल जीवनबाट भने नेपाली साहित्यको भण्डारमा अमूल्य रत्न थपिए ।
त्यही जेलमा दिवानसिंहले लेखेको ‘रिकुटे’ लामो कालखण्डसम्म गुम्सेर बस्यो । मोरङको झोडामा उनको निर्मम हत्या भयो । उनीलगायतले प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि बगाएको रगतले ०४६ सालमा मूर्त रूप पायो । प्रजातन्त्र पुनर्वहाली भयो । त्यसपछि पनि २७ वटा संवतसर फेरिए ०७३ साल आइपुग्दा । बल्ल, उनकी छोरी लक्ष्मी राईले बाबुले लेखेका पाण्डुलिपिको खोजविन गरिन् । र, नरहरि आचार्यमार्फत अंगभंगप्रायः हुन लागिसकेको ‘रिकुटे’को प्रकाशनको दायित्व शिखा बुक्सले लियो । यसरी ‘रिकुटे’ उपन्यास प्रकाशनको कथा नै औपन्यासिक बनेको छ ।
यो उपन्यास चरम दारिद्रयको पर्दा पन्छाउने आशा र सपना बोकेर विश्वयुद्घजस्तो विभिषिकामा होमिन कम्मर कस्ने उत्साही नेपाली युवाको दयनीय कथा हो । तिनले युद्घ जिते विदेशी साम्राज्यवादीको महत्वाकांक्षा प्राप्ति हुने, हारे या मरे नेपाली गरिबको सर्वनाश हुने कटु यर्थाथको शब्दचित्र हो ‘रिकुटे’ । पहाडकी अदना रत्नमायालाई गाउँको सामन्तले उठीवास गराउँछ ।
उनी पाँच वर्षे छोरो सिंहबहादुरलाई लिएर भित्री मधेशतिर झर्छिन् । कुनै दाताले दया गरेर आफ्नै करेसामा छाप्रो हालेर बस्न दिन्छ । केहीपछि रत्नमायाको मृत्यु हुन्छ र सिंहबहादुर ज्यालाबोनी गर्दै युवा हुन्छ । माया नामकी युवतीलाई भगाएर ल्याई घरजम गर्छ । विश्वयुद्घको डंका बजेको समय, छिमेकी साथी चामेको साथ लागेर गोर्खा भर्ती गएको ऊ पनि छानिएर छाउनी पुग्छ । तालिमपछि सबै रिकुटेका बटालिनलाई बर्मा पुर्याइन्छ, जहाँ जापानले साम्राज्य विस्तारका लागि आक्रमण गरिरहेको हुन्छ ।
बर्माको रंगुन बसाइँ, त्यहाँका सुन्दरी रमणीसँगका रसरङ र धन कमाउने सपनाको रोमाञ्चसँगै सबै रिकुटे युद्घको संग्रालोमा मुछिन्छन् । युद्घमा नराम्रो हार हुन्छ । कैयन् रिकुटे बेपत्ता हुन्छन् । बाँचेका जति भागेर छाउनीमा आउँछन् । सिंहबहादुरको नामचाहिँ बेपत्ता हुनेमा पर्छ । यसको अर्थ हुन्थ्यो, मारियो । खबर छाउनीमार्फत भर्तीकेन्द्र हुँदै श्रीमती मायासम्म पुग्छ । माया बहुलाहीजस्ती भौंतारिँदै हिँड्छे ।
सिंहबहादुर मारिएको हुँदैन, युद्घबन्दी हुन्छ । एकदिन साथीसहित थुनाबाट भाग्न सफल हुन्छ र छाउनी पुग्छ । जापानी लडाकुले कब्जा गरिराखेको, सामारिक दृष्टिले महवपूर्ण मेक्योङ डाँडामा धावा बोल्ने योजनाअनुसार रिकुटेहरू फेरि युद्घमा होमिन्छन् । त्यस युद्घमा पनि गोर्खालीको ठूलो संख्या हताहत हुन्छ । सिंहबहादुरको इन्चार्ज जसवीर घाइते हुन्छ, एउटा गोडा नै काटिन्छ । बाँचेकालाई पनि युद्घबन्दी बनाइन्छ ।
जापानी सेनालाई रासन पानी, हातहतियार आपूर्ति गराउन कठिन पर्दै आएपछि किल्ला छाडेर उनीहरू भाग्छन् । युद्घबन्दी स्वतः मुक्त हुन्छन् । अनेक तरहले उनीहरू घर फर्कन्छन् । र, खबर सुन्छन्, बेलायतमा भिक्ट्री परेडको । परेडमा जाने उत्साहभन्दा छिटो घर गएर मायालाई भेट्ने चाहना हुन्छ सिंहबहादुरको ।
रिकुटे चरम गरिबी र त्यसबाट उन्मुक्ति पाउने सपनाको कथा हो । त्यसलाई साम्राज्यवादीले आफ्नो प्रयोजन र स्वार्थका निम्ति संग्राममा होमेको कथा हो । युद्घको निराशाजनक परिणाम र त्यसले तहसनहस बनाएको गरिबका घर गृहस्थीको कथा हो, जसलाई राईले प्रभावशाली, कौतुहलपूर्ण र सजीव वर्णन गरेका छन् ।
दिवानसिंह राई अकालमै मारिए । त्यो मरणले राजनीतिक वृत्तमा त घाटा भयो नै, नेपाली साहित्यको श्रीवृद्घिमा उनीबाट हुने योगदानको पाटो पनि विनाश भयो । तथापि, गोर्खा सेनामा भर्ती हुने मोह नेपाली युवामा आजसम्म जीवित छ । बत्तीमा पुतलीझैं खाडी या विदेशमा स्वाभिमान लिलाम गर्न लालायित जमात पनि छ । विदेशी माटोमा रगत पसिना बगाउन तयार सबै नेपालीले एक पटक ‘रिकुटे’ पढून् र निर्णय लिउन् । धमिरा लाग्दै गएका पत्रबाट झिकेर ‘रिकुटे’लाई जनसमक्ष प्रस्तुत गर्न जो जसले प्रयत्न गरे, सबै धन्य छन् ।
पुस्तक : रिकुेट
लेखक : दिवानसिंह राई
विधा : उपन्यास
प्रकाशक : शिखा बुक्स
मूल्य : ३७३ रुपैयाँं
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
