पाण्डवका पञ्चदेवल ओझेलमा

बैतडीको दशरथचन्द नगरपालिका-१ मा देवलहाटमा रहेका ऐतिहासिक र पुरातात्विक महत्व बोकेका पञ्चदेवल प्रचारप्रसार नहुँदा ओझेलमा छन् । सांस्कृतिक तथा धार्मिक महत्व बोकेका पञ्चदेवलको महत्त्व आधुनिक पुस्तालाई बुझाउन जरुरी रहेको स्थानीय गणेशदत्त भट्टले बताए ।

उनले भने, ‘परापूर्वकालमा पाण्डवले वनबासमा रहेका बेला एकै रातमा बनाएको जन श्रुति रहेका पञ्चदेवलको प्रचारप्रसार नहुँदा यसको महत्व कम भएको छ ।' पञ्चदेवल भनिए पनि त्यो ठाउँमा सातवटा देवल छन् । ‘पाण्डवले बनाएका हुनाले पञ्चदेवल भनिएको हो । कुन्ती र द्रौपदीका लागि समेत दुईवटा अलग देवल रहेका छन्', भट्टले भने ।

पञ्चदेवलमा पुरानो शिलालेख छ । शिलालेखमा लेखिएका अक्षर कसैले पनि बुझ्न नसक्ने खालका छन् । योगी नरहरिनाथले समेत सो स्थानमा भ्रमण गरेको तर शिलालेखमा कुँदिएका अक्षरका बारेमा थाहा पाउन नसकेको भट्टले दाबी गरे । बैतडी सदरमुकाम गढीको ठीक तल दक्षिणतर्फ रहेको पञ्चदेवलमा शिवलिंग र सहस्त्रलिंग छन् ।

खडेरी परेका बेला प्रार्थना गरेमा पानी पर्ने जनविश्वाससमेत रहेकाले यसको धार्मिक महत्व निकै भएको स्थानीय दिलाराम भट्टले बताए । उनले भने, ‘पञ्चदेवल अहिले बनेका होइनन्, पाण्डवहरूले बनाएका हुन् भन्ने कथन छ, नजिकै शिवकुण्ड पनि छ । तर यसको महत्वका बारेमा प्रचारप्रसार हुन सकेको छैन ।'

प्रत्येक महिनाको संक्रान्ति र पूर्णिमाका दिन पूजा लाग्ने पञ्चदेवलमा महाशिवरात्रिका अवसरमा विशेष पूजा गरिन्छ । पञ्चदेवलमा निर्माण गरिएका पाँचवटा देवलमा प्रयोग गरिएका ढुंगाहरू सो ठाउँमा नपाइने गरेको स्थानीय जानकार बताउँछन् । ‘कहाँबाट कसरी ढुंगा ल्याएर पञ्चदेवल बनाए यसको बारेमा अझै अध्ययन हुन सकेको छैन', स्थानीय भुवन भट्टले भने ।

हरेक देवल तीन तलाका छन् । नजिकै शिवकुण्ड छ । सोही कुण्डको पानीले प्रसिद्ध जगन्नाथ मन्दिरमा पूजाआजा गर्ने चलन रहिआएको छ । पञ्चदेवल निर्माणमा प्रयोग गरिएका ढुंगाको पहिचान, त्यसको उत्खनन र प्रचारप्रसार गर्नसके यसलाई तीर्थस्थलका रूपमा विकास गर्न सकिने भट्टले बताए ।

उनले भने, ‘पाण्डवहरू भारतको उत्तराखण्ड हुँदै नेपालतर्फ आएको र एकै रातमा देवल निर्माण गरेको भन्ने किंवदन्ती छ । एउटा देवल निर्माण गर्दागर्दै उज्यालो भएकाले आधामात्रै निर्माण गरिएको छ ।' यी देवलको दर्शन र अवलोकन गर्न सीमा जोडिएको भारतको धार्चुला, पिथौरागड र चम्पावतदेखिका दर्शनार्थी आउने गरेको उनले बताए ।

पञ्चदेवलसम्म पुग्न मोटरबाटो बनाइएको छैन । यसले पनि आगन्तुकलाई असहज भएको भट्टले बताए । वर्षौंदेखि सो ठाउँमा पुग्न मोटरबाटो बनाउने चर्चा चले पनि बाटो भने पुग्न नसकेको गणेश भट्टले बताए । पञ्चदेवलमा पुग्ने बाटो बनाउन सके आन्तरिक तथा भारतीय पर्यटक धेरै संख्यामा भित्र्याउन सकिने सम्भावना रहेको उनले बताए ।

गाउँको बीचमा रहेको पञ्चदेवल सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र धार्मिक महत्व बोकेको क्षेत्र हो । यसलाई प्रचारप्रसार गर्नसके पर्यटनका माध्यमबाट यस क्षेत्रको विकास गर्न सकिने वीरेन्द्र माविका शिक्षक ईश्वरदत्त भट्टले बताए । उनले भने, ‘केही वर्षअघि पुरात्व विभागले यसको अध्ययनमा चासो देखाएको हो, जीर्ण देवलको जीर्णोद्धारका लागि प्रयास पनि गरिएको हो । तर, काम हुन सकेको छैन ।'

पञ्चदेवल उत्खनन गर्दा परम्पराग वस्तु, हातहतियार, रहनसहनका सामग्री फेला परेकाले यसको महत्व थप बढेको तर अध्ययन अनुसन्धान नहुँदा ओझेलमा रहेको स्थानीयवासीको बुझाइ छ । संस्कृतिसँग जोडिएका देवलको संरक्षणका लागि स्थानीयवासीले प्रयास गरे पनि त्यो सुनुवाइ नभएको गुनासो उनीहरूको छ । यस क्षेत्रका राजनीतिज्ञले यस्ता विषयमा ध्यान नदिएकाले पनि यसको महत्व प्रसार गर्न कठिन भएको स्थानीयवासीको गुनासो छ । पञ्चदेवलमा रहेका कलात्मक संस्कृति, ऐतिहासिक र धार्मिक महत्वका बारेमा अनुसन्धान हुन जरुरी रहेको स्थानीय जानकार बताउँछन् ।

धार्मिक महत्व

पञ्चदेवलको दर्शन तथा पूजाआजा गरेमा मनोकामना पूर्ण हुने जनविश्वास छ । महाशिवरात्रिका अवसरमा स्थानीयवासीले चोखो भोको रहेर वर माग्ने र त्यो पूरा हुने गरेको स्थानीयवासी गणेश भट्टले बताए ।

‘महिलाले हातमा दियो बालेर वर माग्ने गर्छन्, मनको चिताएको पूरा हुन्छ', उनले दाबी गरे, ‘परापूर्वकालमा गढीका बडाहाकिमले पानी माग्दा पानी परेको थियो भन्ने जन श्रुति छ । अहिले पनि शुद्ध मनले दर्शन गरेमा चिताएको पूरा हुन्छ ।' पञ्चदेवलको साइनो जिल्लाको प्रसिद्ध जगन्नाथ मन्दिरसँग पनि जोडिएको छ । पञ्चदेवलमा रहेको कुण्डको पानीले मात्र जगन्नाथमा पूजा हुने भएकाले यसको धार्मिक महत्व बढी भएको भट्टले दाबी गरे ।