चण्डेश्वरी मन्दिर-मूर्ति र परिसर

चण्डेश्वरी मन्दिर परिसर प्रवेशद्वारदेखि नै तोरण कला-सम्पदा देख्न सकिन्छ, पाइन्छ । तोरण सांस्कृतिक सम्पदा अध्ययन, अवलोकनको प्रथम आख्यान बन्छ, बनेको छ, जहाँतहीँ सम्पदा स्थलहरूमा । यसको प्राचुर्य चण्डेश्वरी मन्दिर प्रवेशदेखि यावत् परिसरभरि नै फैलिएको छ ।

तोरण कला-संस्कृति नेपाली-नेवारी निर्माण शैलीका अभिन्न वास्तु सम्पदा रहेका छन् । तोरण कला यथार्थमा स्थापत्य संस्कार र संस्कृतिको अभिन्न अवयव नै रहिआएका छन् । तोरण संस्कृतिका संस्कारमा मन्दिर, स्तूप/चिभा, बौद्ध बिहारहरू जहाँ पनि सजीव तवरले सजिसजाइएका हुन्छन् । तोरण एक प्रकारले मन्दिर, स्तूप/चिभा, बौद्ध विहारहरू जहाँतहीँ भेटिने भएर पनि यसको मर्मबोधि ज्ञानका अन्तर्य, रहस्य बोध हुनु आवश्यक छ ।

तोरण कला सम्पदाको मूल रहस्य मन्दिर, स्तूप, चिभा, बौद्ध बिहारका अन्तर्य बोधि ज्ञापनका प्रज्ञापन संस्कारमण्डित सम्पदा हो । यसो भन्नुको तात्पर्य तोरण कला कुनै पनि सम्पदास्थलका गुह्यका प्रज्ञापन हो । तोरणले त्यस मन्दिर, स्तूप, विहारभित्र कुन वर्चश्वशाली मूर्ति कुन मुद्रामा स्थापित छन्, त्यसको पूर्वजानकारी दिने वास्तुकलाका शैलीगत अभिव्यक्ति रहे, बनेका हुन्छन् ।

चण्डेश्वरी देवी-कुमारीको मन्दिरभित्र स्थापित कुमारी-देवीलाई प्रतिविम्बित/प्रतिनिधित्व गर्ने मूर्ति अंकित भए, गरिएका छन् । मूल प्रतिमा बीचको भागमा अंकित हुन्छन् । वरपर त्यसको मन्दिर वरपर र भित्री ठाउँमा जडित अन्य वस्तु/मूर्तिका साथै अन्य सहायक वस्तुतत्वहरू कुँदिएका हुन्छन् । तोरण सम्पदा एक प्रकारले मन्दिरभित्र र बाहिरी परिसरमा रहेका वस्तुतत्वहरू दर्शाउने पूर्वाभाष दिने/देखाउने ऐना हुन् ।

कलावस्तु भनौं वास्तुकलामा अन्तरंग दर्शाउने पूर्वसूचक सांस्कृतिक अलंकार रहेको छ, बनेको छ । चण्डेश्वरी मन्दिर परिसर चोक दक्षिणतर्फ खुला छ । दक्षिण खुला राखी पूर्व, पश्चिम र उत्तरतिर सत्तल, पाटी, पौवा आदि निर्मित छन् । यसो हुनुको मर्मस्पर्शी कारण नेपालको पर्वत शृंखलायुक्त वातावरणीय पर्यावरणकै कारण मान्नुपर्छ ।

यहाँको वातावरणीय पर्यावरणमा दक्षिण खुला राख्ने निर्माण संस्कृति बनेको छ । चिसो पर्यावरणमा दक्षिणायन मोहडा खुला राख्नु स्वस्थकर रहन्छ । पारिलो घामको किरणले वातावरण नै न्यानो पार्छ । घर बनाउन पारिलो घामको न्यानो राप उपभोग गरी शरीरलाई स्वस्थ राख्नु वातावरणीय आवश्यकता नै रहेको छ । परन्तु तीनतले मन्दिर जसमा चण्डेश्वरी मूर्ति प्रतिस्थापित छन्, दक्षिणायन बनाइएका छैनन् ।

यो मन्दिर उत्तराभिमुख बने बनाइएको छ । उत्तर मोहडा बनाइएका भवन, मन्दिरको ईश्वरीय मूर्ति दर्शन गर्दा दर्शनार्थीको चैतन्य चेतलाई सदा शीतल ठण्डा बनाइदिन्छ । शीतल मनमस्तिष्कले मानिसलाई सदा सुझबुझयुक्त, सौम्य र शालीन रहने प्रभाव राख्दछ । यो कुरा अग्रजहरू बताउने गर्दथे ।

चण्डेश्वरी मन्दिर भित्र स्थापना भएका काष्ठमूर्ति विलक्षणयुक्त छ । विलक्षणयुक्त भन्नुको तात्पर्य यो मूर्ति अरू मन्दिरभित्रका मूर्तिभन्दा भिन्न सीप, शैली र वस्तुबाट निर्मित छ । मूर्तिको वर्चस्वशाली स्वरूप, तिनका आकृति, प्रायोजित शिल्प, साधना र प्रयुक्त स्थानीय साधनबाट झल्किँदो हुन्छ । काष्ठ वस्तु तत्वले गर्दा चण्डेश्वरी मूर्ति हुबहु अमूर्त शिल्पसाधना युक्त छ ।

तोरण सम्पदा एक प्रकारले मन्दिरभित्र र बाहिरी परिसरमा रहेका वस्तुत्वहरू दर्शाउने पूर्वाभाष दिने/देखाउने ऐना हुन् ।

अमूर्त शिल्प साधनामा निश्चित र निर्धारित आकार-आकृति विन्यास भए गरिएको हुन्न । त्यसमा मूर्तिकारका भावुक दर्शन प्रयुक्त हुन्छ । भावुक दर्शन भावक-भावकका चिन्तन धाराअनुरूप बन्छ । भावकले जसरी, जुन दृष्टिले अवलोकन गर्छ, त्यही रूपमा देखिन्छ । ‘भावस्य देवता' भन्नुको अभ्यन्तर यस्तै जँचिन आउँछ । जुनजुन भावधाराले हेरिन्छ तिन् तिन् आकारमा देखिन्छ अमूर्तकला ।

आधुनिकीकरण अर्वाचीन अमूर्तकला शैलीको प्रादुर्भाव कलाकारका भावुक भावधारामा जन्मजात हुन पुगेका हुन्छन् । तिनमा कलाकारले मात्र होइन, कला अनुरागीले पनि आ-आफ्ना भावुक अर्थ दिन पाउँछन् र विश्लेषण गर्छन् । यस परिप्रेक्ष्यमा अमूर्तकला भावना चिन्तन र वैचारिक उडानअनुरूप व्याख्यान गर्ने स्वच्छन्दता प्रदान गर्छ अवलोकनकर्तालाई ।

त्यसकारण, अमूर्तकला कलाकारकै चिन्तन, सोचअनुरूपै गरिन्छ या गरिनु नै पर्ने बन्धन रहन्न । यही सारतत्व अमूर्त मूर्ति, कलाका उद्दीपन ठहर्छ । चण्डेश्वरी मूर्ति पनि यस्तै उदात्त उद्दाम प्राप्त कौमार्ययुक्त सुकुमारी बालकुमारी-आकृति देख्छु । चन्दनको रूखको मूल जराको ठुटोलाई अनाकृतिबाट मूर्त आकृति प्रदान गर्न साँखुका तत्कालीन मूर्तिकलाका मर्मज्ञहरूले चाँदीको नयनमा कालो इयुँ लगाई दृष्टि जडिदिएका छन् ।

चण्डेश्वरी माईलाई दृष्टि लगाइदिने श्रद्धालुको नाम कतै उल्लेख भएको पाइन्न । तत्कालीन आस्थावान् र हाम्रो वर्तमान समयका समकालीन भावकहरू बीचको अन्तर यहीँ छर्लंगिन्छन् । कि भूतकालीन समाज-मनोविज्ञान र आजको हाम्रो समाज-मनोविज्ञानबीचका निष्काम अनि सकाम आकांक्षाबोध गर्न सकिन्छ । निष्काम भाव र सकाम भाव प्रेरित मनोविज्ञानलाई विगत अनि वर्तमान स्वार्थ प्रेरणामा तुलनात्मक अध्ययन गर्ने विपुल ठाउँ भेटिन्छन् ।

चण्डेश्वरी मन्दिरभित्र पस्दा बायाँतिरको लङभरि मृत्तिकाका केही मूर्ति लहरै भेटिन्छन् । मृत्तिका मूर्ति निर्माण कुनै ज्यावल साधनबिना स्वतन्त्र हस्तकला हुन् । हस्तकला साधनाकाल पक्कै पनि लिच्छवीकालीन युगका हुन सक्छन् । लिच्छवीकालमा त शालीन शिला आकृतिहरूका प्रचुरता भेटिएका छन् ।

लिच्छवीकालीन मूर्तिकला, वास्तुकला, स्थापत्य कलाका भव्यशैलीले नेपाली निर्माण जगत्का सम्पदामा बेजोड योगदान पुर्‍याएको छ । निर्विवाद सत्य रहेको छ यो तथ्य । लिच्छवीकालीन मूर्तिहरू नितान्त चिल्ला, मिहिन, समानुपातिक नापमा सजधज रहेका छन् ।

चण्डेश्वरी मन्दिरभित्र आधुनिक विद्युत् लाइन भित्र्याइएको पाइन्न । त्यो सुविधा भएको भए ती मृत्तिका मूर्तिका साथ अन्यान्ध वस्तुहरू सार्थक रूपमा अवलोकन-अध्ययन-चिन्तन-मनन गर्ने प्रचुर अवस्थाका क्षितिज उघ्रने थियो । विद्युत् लाइन जडान गर्नसके सम्भवतः त्यसमा त्यतैबाट चण्डेश्वरी मूर्ति र यावत् वस्तुलाई विश्वव्यापीकरण गर्न सकिने स्थितिका क्षितिज उघ्रँदो हो ।

चण्डेश्वरी चतुष्कोण युक्त आकारभूमिमा निर्मित छ । चतुष्कोणमय चण्डेश्वरी मन्दिर वास्तुशास्त्र विधि विज्ञानसम्मत निर्मित रहेको रहस्य बनेपाका संस्कार-संस्कृतिमूलक विज्ञ-लेखक-सर्जक ज्ञानकाजी मानन्धर आफ्ना बनेपा-स्तवन पुस्तकमा संगृहीत ‘बनेपाको प्रसिद्ध चण्डेश्वरी मन्दिर' आलेखमा उल्लेख गरेका छन् । योमात्र होइन बरु अन्य नेपाली मन्दिरलाई पश्चिमेली र तिनकै लहैलहैमा लागि यस्ता चतुष्कोणी मन्दिर शैलीलाई पनि पेगोडा शैलीमा निर्मित भनिएका छन् ।

हाम्रा चौकोणयुक्त भूमिमा उठाइएका मन्दिरहरू ‘मण्डप शैली'मा निर्मित छन् । पेगोडा शैली र मण्डप शैलीमा निकै अन्तर छ । पेगोडा शैलीका मन्दिरहरू चौकोणयुक्त हुन्नन् । तिनीहरू लाम्चिला हुन्छन् । भक्तपुर टौमढीस्थित पाँचतले न्यातपौ मन्दिर मण्डप शैलीमा निर्मित छन् । आसपासमा रहेका भैरवनाथको भैरव मन्दिर हुबहु पेगोडा शैलीमा मिल्दोजुल्दो देखिन आउँछ । तथापि त्यहीँ पनि पूर्णतया पेगोडा शैलीकै डिजाइन भन्न गाह्रो पर्छ ।

चीन, जापान, कोरिया आदि मुलुक बौद्ध मन्दिरहरू पेगोडा शैलीमा निर्मित छन् । तिनका मुहूर्त-मुखपृष्ठ दायाँ-बायाँ लाम्चिलो बनाइएका हुन्छन् । तिनका आफ्नै विशेषता हुन्छन् । हाम्रा नेपाली मण्डप शैलीका पनि अनेक विशेषतायुक्त छन् ।

काठमाडौंको पशुपति मन्दिर, काष्ठमण्डप, ललितपुरका भीमसेन मन्दिरहरू मण्डप शैलीमै निर्मित सम्पदा रहेका छन् । मण्डप शैलीका प्रमुख विशेषता मन्दिरभित्रको चतुष्कोणको बीचका भाग चौकोणे मण्डप बनाउने केन्द्रबिन्दु राखेको हुन्छ । त्यस चौकोणमा यज्ञमण्डप बनाइन्छ ।

यज्ञमण्डपमा यज्ञकुण्ड निर्माण गरिन्छ— वैदिक विधिवत् । यज्ञमण्डप बीच विशेष जातको काठका चिर्पटहरू त्रिकोणात्मक आकारमा होम गर्ने संस्कार सम्पन्न गरिन्छ । विधिवत् यज्ञ-होम पूर्ण भएको कम्तीमा चार दिनपछि त्यसै मण्डपमा मन्दिरमा स्थापना गरिने आस्थामूर्तिको शिला, काष्ठ, धातु मूर्तिका आधारस्तम्भ खडा गरिएको हुन्छ ।

त्यस आस्थामय मूर्ति प्रदक्षिणा मार्ग चारैतिर बनाइएका हुन्छन् । मन्दिरभित्र बालिने धुप, दीपबाट उत्सर्जन हुने धुवाँहरू बहिर्गमन निमित्त मन्दिरका चारै दिशामा धुवाँ निस्कने खोपा, प्वाल र झ्यालहरू बनाइएका हुन्छन् । यस्ता प्रबन्धात्मक निर्माण मण्डप शैलीका विशेषता रहेका छन् ।

यसका अरू विशेषताहरू ‘प्रज्ञा' पूर्णांक १०६ कार्तिक-चैत्र २०६८ मा सप्रसंग प्रस्तुत छन् । प्रसंगवश यी सबै विशेषता चण्डेश्वरी मन्दिरभित्र समावेश भए गरेको प्रगाढ रूपले अवलोकन-अध्ययन गर्नुपर्ने खाँचो छ । सरसर्ती अवलोकन-अध्ययन पर्याप्त रहन्न ।

चण्डेश्वरी मन्दिर निर्मित स्थान रक्तचन्दन वन रहेको आख्यानिक प्रसंग ज्ञानकाजी मानन्धरले उल्लेख गरेको छ । चन्दन, रक्तचन्दन वन उष्ण तापक्रमयुक्त वातावरणीय सतहमा हुने गरेको वनस्पति विज्ञानले बताउँछ । वनस्पतिविज्ञ डा. तीर्थबहादुर श्रेष्ठ बनेपा, पोखरा आदि स्थानमा उम्रने जैविक वनस्पति शुद्ध-सक्कली नभई अर्कै प्रकारका बताउनुहुन्छ ।

जे होस्, बनेपा भूमिको चण्डेश्वरी मन्दिरको थुम्कोमा शताब्दीयौंअगाडि दोस्रो प्रकरणका रक्तचन्दन वन रहेको अनुमान सही जँचिन्छ । सद्दे र सक्कली रक्तचन्दन उष्ण प्रदेशीय वनस्पति भएर पनि त्यस्ता वैविध्य प्रकृतिप्रदत्त उष्ण र शीतोष्ण दुवै प्रकारका भूसतहमा विकसित हुँदो रहेछ । बनेपा चण्डेश्वरी मन्दिर परिवेशमा पाइने ती जैविक वनस्पति प्रकृतिकै वरदान बनेको छ ।

जैविक वनस्पति स्थानीय रक्तचन्दनको जरामा प्रकटीकरण भए, गरिएका चण्डेश्वरी मूर्तिमान पारिएको आकृतिसित स्थानीय जनमनबीच आख्यानिक विश्वास जमेको छ । आख्यान आस्थाबीचबाट पलाउने धारणा र विश्वास हो । नहुँदो हो त त्यसो एक एक समूह, समुदाय, समाज र राष्ट्रमा अनेक आस्था र विश्वास उब्जने थिएन । मानिस जनसमूह बीचबाटै पल्लवित हुने विश्वास र धारणाका अवतार हुन् ।

ज्ञानकाजी मानन्धरले बनेपा-स्तवन पुस्तकमा संकलित आफ्ना चण्डेश्वरी मन्दिर रचनामा चण्डेश्वरी मन्दिर स्थापना भए, गरिएका तिथिमिति यकिन गरेका छन् । उनले लोकवार्ता र जन श्रुति अनुरूपका अनेक कथनहरू प्रस्तुत गरेका छन् ।

कसले, कुन तिथिमितिमा निर्माण र स्थापना गरे, गराएको थियो भन्ने कुरामा तर्क वितर्क गर्नुभन्दा मन्दिर कम्तीमा पनि सात सय वर्ष अगाडिको सम्पदा रहेको ज्ञात हुन आउँछ । ती अवधिबीच कतिपय अन्तरालमा भयावह भूकम्पहरूले मन्दिरको स्थिति तहसनहस पारिसके लेखाजोखा छैन । २०७२ वैशाख १२, १३ र २९ गतेको भूकम्पले भने बनेपाको लौकिक आस्थाका चण्डेश्वरी मन्दिरलाई कुनै नोक्सान नगरेको भेटिन्छ ।

यसो हुनुको प्रमुख कारण यस मन्दिरको जगैदेखि मजबुत तवरका प्रविधि प्रयोग गरी २०६१ मा पुनर्निर्माण भएकैले हो भन्न हिच्किचाउनु पर्दैन । मन्दिर पुनर्निर्माण कालमा यस्ता सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षण प्रविधिमूलक कार्यमा लगनशील प्राविधिक सीप प्रदान गर्ने विज्ञ अरबिन्दलाल भोमीसितको संवादका प्रसंगबाट पनि यसो भन्ने साहस प्राप्त भएको उल्लेख्य छ ।