हिज्जे प्रकरणको सरोकार
अनेक आग्रह, विग्रह र विवशताबीच नेपाली वाङ्मयको हिज्जे प्रकरण पूर्ववत् स्थितिमा पदार्पण गर्न संस्थागत रूपमै निर्णय भइसकेको छ । यस प्रकरणलाई विशुद्ध वाङ्मयी मर्यादा पालन संकल्पप्रतिको सुनिश्चित सम्मोहन मान्नु आवश्यक छ । कुनै अप्रिय धक्कम धक्काबिना प्राज्ञिक चेतनापूर्ण विवेक ब्रह्मको प्रयोग शालीन तरिकाले भएर निष्कर्षमा पुगेको छ । यो विवेकशील चिन्मयताको नजिर बनेको छ ।
यस प्रसंगका यावत् हिज्जे प्रकरणका कर्मयोगी सबै धन्यवादका पात्र समूह ठानिनु विसंगति बनोइन । भेद-विभेद, संगति-विसंगति, वाद-विवाद, वैचारिक धारका सहमति-विमति लोकतान्त्रिक पद्धतिका प्रिय-अप्रिय, आग्रह-दुराग्रह मानिन्छन् । तर, सबै प्रकारका असहमति, विमतिहरू व्यापक र बृहद् छलफलले बिना मुठभेड शिष्ट, सौम्य अनि शालीन सामञ्जस्यमा पुग्नु खुला समाजको निर्बन्ध शृंगार सौन्दर्य बन्छ, बनेछ । यसप्रकारका मधुरिमा राष्ट्रका प्रत्येक मोड र तरखरका आकर्षण बनिरहनु नितान्त स्पृहनीय ठान्छु । विमतिमै सहमतिका मिलन बिन्दुका अन्तरचेत निहित रहेको हुन्छ पनि !
जे होस्, यस प्रकरणले भाषिक जगत्का साथै अन्य जीवन सन्दर्भहरूमा पनि गम्भीर प्रभावहरू छाडेका छन् । ती प्रभावहरू नेपाली सामाजिक, शैक्षिक, सांस्कृतिक, प्रशासनिक क्षेत्रहरूमा पनि तिख्खर तरिकाले परेका छन् । समाजमा यी हिज्जे प्रकरणले जनजिब्रो असरल्ल बन्न पुगेको छ । हामीले हाम्रा बाल्यकालमा अनुकरण, अनुसरण गरेका ध्वन्यात्मक उच्चारण यसमा रत्तिसकेका पुस्ताका कण्ठभित्रका ध्वनि ग्रन्थी असरल्ल अरल्लिन पुगेका छन् । फलस्वरूप उनीहरू भाषाबाट आएका संयुक्ताक्षरहरू दुरुस्त उच्चारण गर्न कठिनाइ बोध गर्छन् । ध्वन्यात्मक कठिनाइ पर्नु स्वाभाविक हो ।
बाल्यकालीन ध्वनि ग्रन्थी नितान्त नरम, तरल र लचकदार हुन्छन् । त्यस स्थितिमा जस्तो ध्वनि विन्यासमा स्वरग्रन्थी रत्तिन्छन्, आजीवन त्यसैअनुरूप अुनरक्तिन्छन् । त्यसैकारण दूधे जीवनकालमा जुन भाषाभाषीका कण्ठनादमा ध्वनि र स्वर अभ्यस्त हुन्छन्, त्यसैबाट कुनै पनि व्यक्तिलाई भाषा, समुदाय अनि राष्ट्रिय समूहका भनेर चिन्न, छुट्याउन सकिने हुन्छ । केही काल अवधि उता प्रचलनमा ल्याइएका नेपाली भाषाका अपरम्परागत हिज्जे प्रयोग प्रकरणमा अनुरक्तिएका हाम्रा केही नेपालीलाई साबिक हिज्जेमा भिज्न, प्रवेश गर्न, असरल, असहज बन्नेछन् ।
हिज्जे प्रकरणका अभ्यास, पठनपाठन, मुद्रण, प्रसारणमा अभ्यस्तहरू ‘आफ्नै' हिज्जेलाई ‘आफ्नै' लेख्छन्, छाप्छन् । ‘छाप्छन्' लाई ‘छाप्छन्' लेख्छन् । संयुक्ताक्षर हिज्जेलाई संयुक्त नपारी संयुक्त ‘प्' लाई हलन्त ‘प्' गरी छाप्छन् । यसै गरी ‘द्य' लाई ‘द्य' गरी ‘विद्युत्'लाई ‘विद्युत्' पार्छन् । यो एकप्रकारले परम्परा मुक्तिको भाषिक प्रज्ञापन बन्छ, बनेछ । सबै परिवर्तन परम्परा मुक्ति प्रकरणभित्र परोइनन्, पर्दैनन् पनि, नयाँ लेखन परम्पराका हिज्जे प्रकरणहरू ।
जसो भए पनि अहिले नेपाली भाषाका हिज्जे व्याकरणले यस अघिकै परम्परागत प्रकरणलाई मुक्तकण्ठले मानिसकेको छ । तर पनि यस प्रयोगको प्रकरणले राष्ट्रका सामाजिक, शैक्षिक, भाषिक संस्कार र संस्कृतिका इतिहासम केही न केही विचलनका चिह्न÷पदचाप भने नछाडेको होइन । सामाजिक दृष्टिकोणले यो भाषिक आन्दोलनले समाजमा कतिपय तहमा खैलाबैला मच्चायो । शैक्षिक जगत्मा पाठ्यपुस्तक लेखन, प्रकाशन आदिमा तहल्कै मच्चायो । आर्थिक दृष्टिकोणले यस अभियान निमित्त ठूलो धनराशिको लगानी हुन पुग्यो । प्रकाशित पाठ्यक्रम अन्तर्गतका पाठ्यपुस्तक र पठन सामग्रीहरूको चाङका चाङ ठूलो धनराशिका छपाइले राष्ट्रको ढुकुटीमा कस्तो प्रभाव राख्छ ? चिन्तन चेत सरोकार बन्छ ।
हिज्जे प्रकरणमा उठेका विवादलाई व्यावहारिक तवरले निराकरण गर्न केही आधारभूत रूपका तात्विक उदाहरणयुक्त पुस्तक पुस्तिकाहरू तात्तातै निकाल्नु स्पृहनीय हुन्छ । यसले दुई अरब हाराहारी रकम बराबरको पाठ्यपुस्तक शिक्षा मन्त्रालय पाठ्यक्रम विभाग/जनक शिक्षा सामग्री केन्द्र आदिमा मौज्दात रहेको तथ्य छ्यापछ्याप्ती सञ्चारमाध्यमले जनसमक्ष ल्याइरहेका छन् । प्रसंगवशको सरोकार ती पाठ्य सामग्रीहरू घाट न घरको बनी अलपत्र नहोऊन् भन्नु हो । राष्ट्र अपव्यय र नोक्सानीको बोझले नथिचियोस् ।
हिज्जे प्रकरणका अभ्यास, पठनपाठन, मुद्रण, प्रसारणमा अभ्यस्तहरू ‘आफ्नै' हिज्जेलाई ‘आफ्नै' लेख्छन्, छाप्छन् । ‘छाप्छन्' लाई ‘छाप्छन्' लेख्छन् । संयुक्ताक्षर हिज्जेलाई संयुक्त नपारी संयुक्त ‘प्' लाई हलन्त ‘प्' गरी छाप्छन् ।
त्यत्रो विपुल धनराशि लगानी गरी छापिसकिएका विभिन्न विषयका पाठ्यपुस्तक उपयोग गर्न सकिन्छ । राष्ट्रिय सरोकार र हितलाई सबै सरोकारवाला संस्था, जिम्मेवार निकाय, अधिकृत, तालुकवालाहरू सबैले ध्यान दिनैपर्छ । ती पुस्तकहरूमा प्रयुक्त हिज्जे प्रकरणलाई अहिले हालसालै मात्र प्रज्ञाप्रतिष्ठानले लिएको निर्णयअनुसार सुधार्न शब्दहरूका सूची बनाई प्रकाशनमा ल्याउनु आवश्यक ठान्छु । यस कार्यले आमसरोकारी विद्यार्थी, शिक्षक, प्राध्यापक, अधिकृत-कर्मचारी, सञ्चारमाध्यममा अनुरक्त लगनशील सबै नेपाली भाषाप्रतिका अनुरागीहरू लाभान्वित हुनेछन् ।
सम्बन्धित र सरोकारी आमनेपाली लाभान्वित भएर राष्ट्र भाषिक समस्या मुक्त हुनेछन् । भाषिक समस्याबाट नेपाल र नेपालीले मुक्ति पाउनुको बृहद् परिप्रेक्ष्य राज्य व्यवस्था र नेपाली समाज सुदृढ पार्न बल पुग्नु नै हुन आउँछ । राज्यव्यवस्था सुदृढ हुनु भन्नु आमनेपालीको चासो बनेको लोकतन्त्र सुदृढ, सुनिश्चित बन्नु बनाउनु हुन जान्छ । लोकतन्त्र सुदृढ, सबल बनाउन आधारभूत जनमनलाई ससम्मान सुनेर, बुझेर निर्णयात्मक कदर गर्नु नै हुनेछ ।
भाषिक हिज्जे प्रकरणले आफ्नै पूर्ववत् यात्रा मार्ग तय गरिसकेपछि प्रत्येक विषयवस्तुका पाठ्यसामग्री तयारीमा पूर्व उद्यत महानुभावहरू जहाँको तहीँ नै छन् । अब उहाँहरू प्रत्येकलाई आफूले यसअघि लेखेका पुस्तक÷पाठ्य सामग्रीहरू अहिले स्वीकृत र निर्णित हिज्जे प्रणालीअनुरूप सुधार्न लगाउनु सबैभन्दा सरल, सहज उपाय बन्नसक्छ । आआफ्ना पूर्व लेखन कार्यमा कहाँकहाँ के कस्तो लेखिएका थिए ?
त्यसको हेक्का उनीहरूमा रहिरहन सक्ने ठूलो अवसर बन्नेछ । त्यसरी लेखिएका तर अहिले परिवर्तन गर्नुपर्ने मात्र हिज्जे शब्दावली, विषयवस्तु, पाना र हरफहरू किटानीसाथ सिंहावलोकन गर्न सक्दा पुस्तकैपिच्छे सुधार गर्न सकिने उपाय उघ्रिन पुग्दो हो । यो मनमा उब्जेको एकल विचार हो । यी एकल विचारका उत्कण्ठालाई सरोकारी संस्थाहरूले आपसी सरसल्लाह गरी जे जसो गर्दा बढिया र उपयुक्त हुँदो हो सोच्ने सोचाइ-डबली बन्न सकोस् ! यसको अभ्यन्तरका चेष्टा यति नै ।
शिक्षा मन्त्रालय र अन्तर्गत सरोकारी विभाग, अन्य निकायहरू सबै समेटी सच्याउने प्रयास जारी गर्दा राष्ट्रको अरबौं अरब धनराशि बच्न जानेछ । नेपाल र नेपाली आमनागरिकको धन खेर जानबाट बच्न गई राष्ट्र लाभान्वित हुने अवश्यम्भावी छ । शिशु लोकतन्त्रको बेहाल हाल भोग्दै सम्भाव्य दुःखद नोक्सानीबाट देशको सम्पत्ति विपत्तिमा नपार्ने चेष्टा प्रत्येक चिन्तनशील विवेकहरूका सरोकार बन्नुपर्छ ।
छापिसकिएकाको भविष्य के हुने ? आमचासोको विषयवस्तु बनेको छ । यसमा नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानले लिएको निष्कर्षअनुसारै उसले पनि सच्चिनुपर्ने हिज्जेहरूको फेहरिस्त बनाई शब्द कोषावली बनाए समस्या सहज रूपमा सल्टिने हुन्छ । देश अब द्वन्द्वभन्दा समझदारीपूर्ण सुलह चहार्दो यो अवस्था छ । जति नै समस्यामा अल्झँदै रहन्छौं उति नै जटिलतामा बढ्दै बल्झिँदै रहन्छौं । समझदारी र सुलह परिस्थितिको दुहाई आमसर्वसाधारण भाषाभाषीका अन्तरमनको चाहना बनेको छ ।
आर्थिक उन्नति, स्वस्थ, सकारात्मक अनि पारदर्शी क्रियाकलाप जनचासो र चाहना बनेको युगबोध रहेको छ । हामीलाई शान्तिपूर्ण सुलहले द्वन्द्व र अशान्तिलाई इति श्री भएको अवस्थामा सास फेर्नु जरुरी अनि स्वस्थकर लाग्छ । यति गर्न पाए अघिअघि भएका व्ययभार सुल्टिनसक्ने अवस्था उघ्रिने अनुमान गर्न सकिने स्थिति सिर्जिनेछ । छापिसकिएका सामग्रीहरू उपयोगमा ल्याई सदुपयोग भए जे भए गरिए तिनका उपयोग राम्ररी हुन गई राष्ट्रघात हुनबाट बचिनेछ ।
संस्कृतबाट निःसृत शब्दहरू यथावत् तद्भव हुनुपर्ने सिद्धान्ततः सर्वमान्य मत रहेबनेको छ । तथापि अहिले आएर संस्कृत भाषा, व्याकरण रत्तिभर पनि नसिकाइने पाठ्यक्रम बनेको छ । संस्कृत भाषा-व्याकरणको फुट्टी ज्ञान नयाँ पुस्ताका पिँढीमा सार्न नसकिएर तिनमा संस्कृत शब्दका पदस्वरूप जान्ने बुझ्ने हेक्का कमजोर हुन पुगेको छ । सम्भवतः यसकै कारण अचेल हाम्रा छापाहरू, आमसञ्चारका माध्यमहरू पनि संस्कृत शब्दबाट बन्ने भाववाचक शब्द विन्यासमा निकै व्यवधानमा रहन पुगेका छन् । ‘सुन्दर' संस्कृत शब्दबाट बन्ने भाववाचक शब्द ‘सुन्दरता'÷‘सौन्दर्य' हो ।
तर हामीहरू धेरैजसो ‘सुन्दरता'को बदला ‘सौन्दर्यता' लेख्न, छाप्न र उच्चारणका हिज्जे बनाउन पुगिरहेका हुन्छौं । ‘सौन्दर्य' आफैं भाववाचक शब्द भएपछि त्यसमा ‘ता' थप्नु आवश्यक छैन । ‘वीर' बाट ‘वीरता'÷‘वीरत्व' बन्छ । ‘वीरत्व' नै भाववाचक भएपछि त्यसमा ‘ता' जोड्नु पर्दैन । ‘वीरत्व' नै सहीसलामत छ । त्यस्तै ‘धीर' बाट ‘धीरता'÷‘धैर्य' बन्छ । ‘धैर्य' भाववाचक संज्ञा शब्द भएर यसमा पनि ‘ता' प्रयोग गर्नु अनुपयुक्त ठहरिन्छ ।
यस्ता अनेक ज्वलन्त उदाहरण छन् । हामी आपसमा बसिवरि छलफल गर्दा क्रमिक रूपमा सुधारात्मक अभियान गर्दै जानेछौं । गरमागरमी बहसभन्दा ठण्डाठण्डी सोच विचारका सहाराले हाम्रा आँत भर्ने तरखरले सबैको भलो हुनेछ, अवश्य पनि । फेरि पनि एकपटक हामी सबैको सामूहिक कल्याण-कामनासहित अहिलेलाई मंगलकामना गर्छु ! भवतु सर्वमंगल मांगल्यम् !!!
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
