बलियो राष्ट्रवाद कसरी ?
आधुनिक समाजमा राष्ट्रवादलाई लिएर असीमित र अपरिमित चर्चा हुन्छ । झगडा र मिलापको सबैभन्दा शक्तिशाली माध्यम राष्ट्रवादै हो । यो नै बृहत्तर मानव विकासको सेतु हो भन्ने तथ्य प्रमाणित गर्ने मुलुकको संख्याचाहिँ संसारमा सीमित छ । प्रायः परिवेशमा राष्ट्रवादलाई धरातलीय व्यवहारभन्दा एकदम पृथक भावनात्मक ऊर्जाको रूपमा मात्र अंगीकार गरिएको पाइन्छ । जुन विवेकपूर्ण मार्गमा अगाडि नबढ्दा प्रत्यक्ष सामाजिक जीवनलाई सप्ठ्यारो नपार्ने खालको अझ भनौं करिब खोक्रै भइदिन्छ । त्यसको इतिहासका विभिन्न कालखण्डमा निरन्तर त्यही किसिमले अभ्यास भइरहँदा राष्ट्रवाद एक किसिमको मनोवैज्ञानिक उल्झनमा मात्र सीमित हुन्छ । राष्ट्रवादका अभिन्न मूल्य हराइसकेका हुन्छन्, जनव्यवहारबाट राष्ट्र आफैं पीडित भइरहेको हुन्छ ।
नेपालमा राष्ट्रवादको संघर्ष खासगरी आधुनिक नेपाल एकीकरणको चरणयता सुरु हुन्छ । पृथ्वीनारायण शाहको दिव्योपदेश आजसम्मकै सबैभन्दा उत्कृष्ट राष्ट्रवादी दस्ताबेज हो भन्नुमा कुनै कन्जुस्याईं गर्नुपर्ने देखिँदैन । त्यति दूरदर्शी सोच र राष्ट्रप्रेमकै कारण आधुनिक नेपालको निर्माण भएको हो अनि आज हामीले आफूलाई नेपाली भन्न पाएका छौं । पृथ्वीनारायणले साँच्चै जानेरै दुई ढुंगाबीचको तरुल भन्ने आख्यानात्मक बिम्ब दिए । हरेक विम्बले प्रकृति स्रोतका गुणवत्ता धारण गरेका हुन्छन् । नेपाल तरुल हो, उत्तर र दक्षिणका दुई विशाल मुलुक ढुंगा हुन् भन्नुको अर्थतिर कमैले विचार पुर्याएको पाइन्छ । खासमा यो अवस्थितिलाई इंगित गर्ने खालको विम्ब मात्र होइन । ढुंगाहरूबीच जोगिएर फल्छ तरुल अनि त्यसलाई जतनपूर्वक खनेर उपभोग गर्दा त्यसको स्वाद र लाभ सायद कुनै अन्नभन्दा कम हुन्न । नेपाल देशको अस्तित्व नेपाली जातिको लागि ठ्याक्कै त्यही बराबर छ । नेपाली राष्ट्रवाद पनि त्यत्तिकै संवेदनशील छ ।
परन्तु, प्रश्नहरू व्यवहारजन्य छन् । नेपाल कहिल्यै बिग्रेको छैन । नेपालको राष्ट्रियता नेपाली जाति रहेसम्म कदापि नामेट हुन सक्दैन । तर राष्ट्रवाद ? जनताले राष्ट्रलाई व्यवहार गर्ने सोच, संस्कार र शैलीको समग्रता राष्ट्रवाद हो भने अब यसमा पास कि फेल भन्ने अवस्था आइसक्यो । नेपालमा खोक्रो राष्ट्रवाद हाबी भएर अब सक्कली राष्ट्रवाद खोज्न अर्को कुनै महाविपत्ति कुर्नुपर्ने हो कि भन्ने भइसक्यो । पछिल्लो कालखण्डका केही विशेष आपत्हरूमा नेपालीहरूको सक्कली राष्ट्रवाद भुल्किन खोजको भान हुन्छ ।
यसो भनेर नेपाली जनताको असलपनमाथि प्रश्न गर्न खोजिएको होइन । यहाँ सबै बद्मास भइसके भन्ने अर्थ पटक्कै दिन खोजिएको होइन । नेपालीहरू त्यति नै सोझा छन्, जति पृथ्वीनारायणले सोचे, दिव्योपदेश दिँदा । वास्तवमा नेपाली जनतामा एक किसिमको संक्रमणचाहिँ भएको देखिन्छ । त्यो राजनीतिक माध्यमको संक्रमण हो । राजनीतिले जनतालाई नराम्रोसँग विभाजन गर्ने काम गरेको छ । गरिब र निमुखा जनतालाई कुत्सित राजनीतिले प्रशस्तै गुमराहमा पारेको छ । दसक लामो हिंसात्मक युद्ध र त्यसयताको राजनीतिक वृत्तमै व्याप्त लगातारको हिंसा आसक्तिका कारण नेपाली जनताले शान्त र विवेकपूर्ण राजनीतिक अभ्यासको अनुभव लिन पाएका छैनन् ।
मुलुकको आन्तरिक एकता बलियो हुनुपर्छ अनि आफ्नो सामथ्र्यमा अडिग हुनुपर्छ । आफू छिन्नभिन्न भएर प्रतिकुलतामा मात्र उत्पन्न हुने मनोवैज्ञानिक आवेगले कहिल्यै राम्रो काम गर्दैन ।
राजनीति मूल्यमान्यता, समाज हित, मानव कल्याण, समृद्धि र राष्ट्रवादका मानकहरूलाई नाघेर दलीय बिल्लाहरूमा झुन्डिन पुगेको छ । त्यसले गर्दा नेपाली मानिस स्वतन्त्र, विवेकशील र राजनीतिक रूपले सचेत नागरिक बन्ने क्रम घट्दै गएको छ । कार्यकर्ताका विशाल झुण्डहरू सिर्जना गरेर त्यसकै आधारमा तल्लो तहसम्म सिन्डिकेट निर्माण गर्ने अनि तिनीहरूमै हानथापबीच आम मनोवैज्ञानिक स्तरमा कुण्ठा मात्र प्रवाह गर्ने मेसोमा नेपालका राजनीतिक दलहरू सक्रिय छन् । फलतः मतपत्रमार्फत प्रकट गरिने राजनीतिक निर्णयहरू बिल्लाहरूमा गएर टाँसिने उपक्रममा सीमित भएको छ । त्यहाँ लगाइने छापले प्रकारान्तरमा मुलुकको भविष्य बन्ने हो भन्ने आभास लुप्त बन्दै गएको छ । आजको दिनमा हरेक मुलुकका जनताले खोज्ने भविष्य भनेको आत्मगौरवपूर्ण समृद्धि हो । राष्ट्रवादको लाइफलाइन पनि त्यही हो ।
आजको एउटा युवाले प्रायः निराशा मात्र अनुभूत हुने समकालीन समयमा कहाँनेर राष्ट्रवाद जाग्ने अवस्था देख्यो ? ऊ सानो छँदा युद्ध चल्दै थियो, त्यसपछि लोकतन्त्र आयो अनि के ? के लोकतन्त्र लोकको इच्छाअनुसार चलेको छ ? के आफ्नै देशमा बस्नुपर्छ भन्ने उत्साह कुनै सूचकबाट मिलेको छ ? आफ्ना अग्रजबाट उसले लोकतन्त्रको संरक्षण र समाज परिवर्तनको निम्ति विवेकपूर्ण निर्णयहरू भएको देखेको छ ? दलहरूले उसलाई स्वतन्त्र र विवेकशील बन्ने अनुशिक्षण दिएका छन् ? के ऊ फेरि क्रान्तिकारी बन्नुपर्ने हो ?
मानिस हरेक युगमा क्रान्तिकारी बनेर बस्न सक्दैन । सम्भव छैन । समयको बर्बादी हो यो । मानिस प्रजातान्त्रिक र संयम बन्ने अवस्थामा मात्र समाजको उन्नयन सम्भव छ । आज युवाहरूलाई फगत भीडमा हुल्ने र कर्मण्यताबाट विमुख गराउने काममा आम राजनीतिक नेतृत्व अग्रसर छ । मुलुकको युवा ऊर्जालाई न्यायपूर्ण र विवेकशील मार्गमा प्रयोग हुने वातावरण दिने हो भने केही वर्षमा देश बन्छ । देशको राजनीति स्वेच्छाशक्तिबाट स्थानान्तरित हुन्छ । कल्पना गरौं, त्यतिबेलाको नेपाली राष्ट्रवादको तागत ।
तर यो लक्ष्यको सुरुआत, कार्यान्वयन र प्राप्ति कसरी ? शाब्दिक विन्यासमा नेपाली नेता र कार्यकर्ता एक से एक छन् । व्यवहारमा यो लक्ष्यतर्फ आमसमाजलाई अगाडि बढाउने साहस कसले जुटाउने ? यसमा जुन राजनीतिक शक्तिले आँट पुर्याउंँछ, त्यो चिरकालको लागि नेपालमा लोकप्रिय र सफल बन्ने पक्का छ । उदाहरणको लागि, राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी यतिबेला आफ्नो एकीकृत महाधिवेशनको माहोलमा छ । मुलुकको परम्परागत मूल्यहरूलाई समेत आत्मसात गरी राष्ट्रवाद र समृद्धिलाई अगाडि बढाउने शक्तिका रूपमा आफ्नो चरित्र निर्माण गर्न खोजिरहेको यो पार्टीले यतिखेर आफ्नो जीवनकालकै सबैभन्दा ठूलो अवसर र चुनौती पाउँदै गरेको देख्न सकिन्छ । एकीकरण त्यसको एउटा निर्णायक ऊर्जाबिन्दु हो ।
नेपाली राष्ट्रवादका महŒवपूर्ण अंगहरूमाथि भएका आक्रमणलाई पहिचान गर्न सक्नु राप्रपाको समकालीन समयको सबैभन्दा ठूलो सामथ्र्य हो । हिन्दु राष्ट्रको हरण अनि राष्ट्रिय एकताको प्रतीकको रूपमा रहेको राजसंस्थाको असंगतिपूर्ण तवरमा गरिएको अन्त्यको कारण यतिखेर मुलुक सबैखाले स्वार्थ समूहको क्रीडास्थल बन्न पुगेको छ । जनताले ताजा इतिहासका ती विसंगति आफूमाथिका धोका थिए भन्ने बुझिरहेका छन् । यस अर्थमा एकीकृत राप्रपाको एजेन्डा समयानुकुल छन् । तर त्यसनिम्ति गर्नुपर्ने मेहनत र संघर्ष सजिलो छैन । सर्वप्रथम एउटा राजनीतिक दलकै रूपमा यसले आफूलाई जनुमुखी, इमानदार र चरित्रवान् बनाउन सक्नुपर्छ । यो एउटा परीक्षा नै हो, जसमा उत्तीर्ण शक्तिलाई जनताले आँखा चिम्लेर साथ दिने धु्रवसत्य छ । नेपाली जनमानसले अहिलेसम्म जोगाएको सत्व यही हो । यसकै आधारमा जनताले पाएको साथलाई अहिलेसम्मका प्रमुख दलहरूले दुरुपयोग मात्र गरेका छन् । शान्तिको चाहबाट जनताले उठाएको माओवादी अब शिला खोज्नुपर्ने अवस्थामा पुग्दैछ । कांग्रेस र एमाले आफ्नो ऐतिहासिक साखमा मात्र टिकेका छन् । अब अवसर राप्रपाको लागि हो ।
हामीकहाँ कोही दल अराष्ट्रवादी छैनन्, सिद्धान्ततः । राष्ट्रवादको व्यापक अर्थ अब घरेलु मुद्दाहरूबाट मात्र बन्दैन । समकालीन विश्वमा एउटा मुलुक एकलकाँटे भएर अगाडि बढ्न सक्दैन । विश्वमञ्चमा खेल्ने भूमिका, क्षेत्रीय सम्बन्धहरूलाई समन्वयमा राख्ने र छिमेकीहरूसँग समझदारीमा रहने चुनौती कुनै पनि मुलुकको अस्तित्व र समृद्धिसँग अन्योया िश्रत रूपले जोडिएका हुन्छन् । यी चुनौतीलाई खरो सामना गर्न मुलुकको आन्तरिक एकता बलियो हुनुपर्छ अनि आफ्नो सामथ्र्यमा अडिग हुनुपर्छ । आफू छिन्नभिन्न भएर प्रतिकुलतामा मात्र उत्पन्न हुने मनोवैज्ञानिक आवेगले कहिल्यै राम्रो काम गर्दैन । भूमण्डलीकरण र सूचना प्रविधि क्रान्तिको यो युगमा आवश्यक पर्ने परराष्ट्र सम्बन्ध क्षमता आजभन्दा ३० वर्षअघिको अवस्थाभन्दा विल्कुल फरक छ । संसारमा आज सूचना र उत्पादन प्रवाहलाई परम्परागत राज्य सञ्चालनका हतियारबाट नियन्त्रित गर्न सकिने परिस्थिति छैन । विज्ञानका देनलाई मानव स्वार्थअनुकुल बनाउन विज्ञान नै चाहिन्छ । यो विषयप्रति सबैभन्दा सचेत हुनुपर्ने राजनीतिक नेतृत्व नै हो ।
बहुमुखी मानव विकासमा सफल र निरन्तर अग्रसर मुलुकहरूले आफ्नो राष्ट्रिय चरित्रलाई सुस्पष्ट तुल्याएका छन् । समाज, राजनीति, वाणिज्य, उद्यम र विज्ञानलाई दीर्घकालीन योजना र अनुसन्धानमा आधारित गराई अगाडि बढाउन उनीहरू सफल छन् । यसैकारण उनीहरू उन्नत छन्, उनीहरूको राष्ट्रवाद प्रगतिशील छ । हामी उल्लिखित सूचकहरूमा विभिन्न हिसाबले कमजोर भए पनि राष्ट्रवादलाई सुदृढ पार्ने पहिलो खुट्किलो निष्ठा हो, मुलुकप्रतिको निष्ठा ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
