२९ वर्षदेखि माछापालन गर्दै राई
दिक्तेलट: छँदाखाँदाको शिक्षण पेसा चटक्क छाडेर कृषि व्यवसायतर्फ लाग्दा खोटाङको दोर्पाचिउरीडाँडा–३ नास्तुमका जेपी राई (जय प्रकाश)लाई ‘मति बिग्रियो’ भन्ने धेरै थिए । टिका–टिप्पणी र आलोचना गर्ने उत्तिकै निस्किए तर केही समयपछि तिनै खिसीटिउरी गर्ने गाउँलेका लागि जेपी सफल कृषि उद्यमीका रूपमा उदाए ।
सुरु गरेको केही वर्षपछि उनको घर माछा पोखरी, उन्नत जातको कालो बंगुर, कुखुरा, खरायो, व्यावसायिक तरकारी, अलैंची, चिया, नासपानीलगायतको बगानले भरियो । कृषि क्षेत्रमा दुई दशकभन्दा बढीको अनुभव सँगालेका राईले ‘माटोलाई माया गरौं, धुलो हिलोसँग खेलौं, करेसाबारी खाली नराखौं,’ जस्ता कृषिसम्बन्धी २३ वटा नारा तयार गरेका छन् ।
‘कृषि क्षेत्रमा केही नयाँ काम गरौं’ भन्ने सोच राखेका राईले दोर्पामा उन्नत जातको माछापालन सुरु गरेकै २९ वर्ष बितिसकेको छ । बाबु मुगाधन राई र आमा पञ्चकन्य राईको माइलो छोराका रूपमा ०२२ साल भदौ–२७ गते जन्मिएका राईले ०४४ सालमा सुनसरीको तरहराबाट भुुरा ल्याएर माछापालन सुरु गरेका थिए । उनले आफैंले बनाएको पोखरीमा नैनीबाहेक ग्रास, कमन, बिग हेड, रोहु, सिल्भरलगायत सात किसिमका माछापालन गरेका छन् । माछापालनकै लागि उनले १० वटा पोखरी बनाए । त्यसमध्ये अहिले ५ वटा पोखरी मात्रै प्रयोगमा छन्, अरू पुरिए । घरछेउमा दुई रोपनी क्षेत्रमा बनाइएको ६० मिटर लम्बाइ र १६ मिटर चौडाइ भएको पोखरी उनले बनाएको दशौं र सबैभन्दा ठूलो पोखरी हो । त्यही पोखरी उनको माछा उत्पादन दिने मुुख्य पोखरी हो ।
‘मेरो युुनिभर्सिटी भन्नु नै यही पोखरी हो । यत्रो वर्ष यही पोखरीमा पढेँ, यही सिकेँ र यही बाचेँ ।’
व्यक्तिले बनाएकोमध्ये जिल्लामै ठूलो दाबी गरिएको सो पोखरीमा माछापालनबाहेक काठको स–साना डुंगामार्फत बोटिङको व्यवस्था गरिएको छ । तरहराबाट विराटनगर पुगेर हवाईजहाजमार्फत लामिडाँडा ओर्लेर रातारात गाउँसम्म माछाको भुुरा पुर्याउनु कम जोखिम थिएन । उनले हालसम्म हवाईजहाजमार्फत २१ पटक र हेलिकोप्टरमार्फत तीन पटक माछाको भुुरा गाउँ ल्याइसकेका छन् । ‘कहिले बन्द–हडताल भइदिन्छ, कहिले फ्लाइट क्यान्सिल हुन्छ,’ जेपीले भने, ‘भुुरा जोगाएर गाउँसम्म ल्याउन ज्यादै गाह्रो छ ।’
यसमाथि पानी र भुराको प्रतिकेजी ५० का दरले एयरपोर्ट ट्याक्स पनि तिर्नुपर्छ । माछापालनबाट उनले कुनै महिना ६० हजारसम्म कमाए । गाउँमा बिक्री नभएको माछा उनले डोकोमा बोकेर सदरमुकाम दिक्तेलसम्म पुर्याए । सुरुमा प्रतिकेजी एक सयका दरले माछा बिक्री गरेका राईले हाल प्रतिकेजी तीन सयमा माछा बिक्री गर्छन् । अहिले पनि माछाको माग धान्न गाह्रो रहेको राई बताउँछन् ।
गाउँकै विद्योद्वय माविमा निमावि शिक्षकका रूपमा काम गर्दै आएका राई घुमफिरका क्रममा तरहरा, इलाम पुगे । ती ठाउँमा बनाइएको ठुुल्ठूला माछापोखरी र माछापालन व्यवसायले उनलाई लोभ्यायो । उतिबेलै उनले चक, डस्टर छाडेर व्यावसायिक माछापालनमा लाग्ने सोच बनाएर घर फर्के । गाउँ फर्किएर उनले माछापालनका लागि पोखरी बनाउन थाले । उनले पोखरी खनेको देखेर ‘जेपी बहुलायो, यस्तो चिसो ठाउँमा पनि कतै माछा हुन्छ ? ’ भन्दै कुरा काट्न थालियो । गाउँलेले कुरा काटेको सुनेकी आमा पञ्चकन्यालेसमेत उनलाई माछापालनमा नलाग्न सुझाएकी थिइन् ।
तर, उनले कसैको परवाह गरेनन्, बरु आफ्नो उद्देश्य पूरा गर्न दृढतापूर्वक लागिरहे । फलतः उनले १९६६ मिटर उचाइमा रहेको गाउँमासमेत उन्नत जातको माछापालन सफल हुन्छ भनेर देखाए । यो उचाइमा ग्रास र कमनले राम्रो उत्पादन दिने अनुभव सँगालेका राईले कमनको भुुरा गाउँमै उत्पादन गर्दै आएका छन् । उनकै पोखरीमा उत्पादन भएको कमनको भुुरा जिल्लाका विभिन्न ठाउँमा विस्तार भइरहेको छ । ग्रास कार्पको भुुरा पनि उत्पादन गर्ने तयारी गरिरहेको राईले बताए । उन्नत जातको माछा पाल्नुअघि खोलाबाट ल्याइएको स्थानीय जातको माछा पाल्दै आएका राईले थप टिलापिस र ट्राउट माछा पाल्ने तयारी गरेका छन् ।
सुरु गरेको सात वर्षपछि नै शिक्षण पेसा छाडेका राईले कृषि क्षेत्रमा औधोगीकरणको परिकल्पनासाथ पासाङ ल्हामु बहुमुखी कृषि फर्म स्थापना गरेका छन् । ०४४ सालदेखि नै सञ्चालनमा ल्याइए पनि उनले सो कृषि फर्मलाई ०६७ सालमा दर्ता गरेका हुन् । फर्मका माध्यमबाट उनले जिल्लाका जागरुक किसानलाई कृषिसम्बन्धी सुझाव र सल्लाह दिँदै आएका छन् । फर्मले विशेष गरी कृषिबाट आर्थिक उन्नयनका काममा जोड दिने गरेको राई बताउँछन् । ‘माटोलाई माया गरौं, धुलोहिलोसँग खेलौं’, कृषिलाई औधोगीकरण गरौं, करेसाबारी खाली नराखौं, तरकारी तथा फलफूल लगाऔं’ जस्ता २३ वटा नारा छन् फर्मका । कृषिलाई अन्य पेसालाईभन्दा बढी सम्मान गर्नुपर्ने उल्लेख गर्दै राईले कृषिमा अथाह सम्भावना रहेको बताउँछन् । ‘कृषिलाई अहिलेका पढालेखा मानिसले हेला गर्छन्,’ राईले भने, ‘तर कृषिमा अथाह सम्भावना छ, कृषिमा धेरै गर्न बाँकी छ र धेरै गर्न सकिन्छ ।’
उनले बनाएको माछापोखरीमा पालिएको माछाको स्वाद चाख्नबाहेक बोटिङमा रमाउन आउनेको पनि उत्तीकै भीड लाग्छ । थकानका बेला कहिलेकाहीँ आफैं बोटिङमा रमाउने उनको बानी छ । ‘मेरो युुनिभर्सिटी भन्नु नै यही पोखरी हो,’ राईले भने, ‘किनकि यत्रो वर्ष यही पोखरीमा पढेँ, यही सिकेँ, यही बाचेँ ।’ उनको माछा पोखरी र बगान अहिले गाबिव तथा छिमेकी गाविसका विद्यालय/विद्यार्थीका लागि शैक्षिक भ्रमण स्थल बनेको छ ।
माछाबाहेक उनले धनकुटाको पाख्रीबासबाट विकासे बंगुर, खरायो र कुखुरा ल्याएका हुन् र कीर्तिपुरबाट नासपाती । हाल नासपातीबाट गाउँमै जुस उत्पादन हुन्छ । कृषिलाई तल्ला दर्जाको पेसा मानिने परिपाटीबीच यसैलाई औधोगीकरणका रूपमा स्थापित गर्न लागिपरेका राईले अहिलेसम्म कृषि क्षेत्रमा काम गर्ने कुनै कार्यालय वा संघसंस्थाको साथ नपाएको गुनासो गरे । जिल्लामा कृषि क्षेत्रको विकासमा उल्लेख्य योगदान पुर्याएबापत उत्कृष्ट कृषकका रूपमा पुरस्कृत भएबाहेक आफूमाथि कसैको आँखा नपरेको उनले बताए । ४ छोरी र ३ छोराका बाबु बनेका राई अहिलेका पुस्तालाई असल पुस्ता बन्न सल्लाह दिन्छन् ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
