यथार्थ र कल्पना नघोलिएको कक्टेल

'उफ् नम्रता...।' कृष्ण अविरलकृत उपन्यास 'नम्रता' पढिसकेपछि यसरी लामो उच्छवास लिन मन लाग्छ । पाठकको मन भरिएर आउँछ । बाबुको इज्जतको मानसिक ज्वालामा जलेर खाग भएकी छोरी । वर्गीयता र राजनीतिको समानान्तर चरित्रले च्यातिदिएको उसको किशोर प्रेम । प्रेममात्र कहाँ, गुमेको मानसिक र शारीरिक संगति सँगसँगै भत्किएको सिंगो जिन्दगी । समाजले दिएको तथाकथित सम्मान जोगाउन उक्सिएको व्यक्तिगत हिंसा, दोहोरो व्यक्तित्वको हिंस्रक प्रताडना र चेतनाको पलायन ।

आज पनि प्रेमको यस्तै परिवेश छ समाजमा । प्रेम र समाज जन्मजात विपरीत हुन् । समाजले प्रेमलाई या भनैाँ व्यक्तिलाई मेसिन बनाउन कोसिस गर्छ र प्रेम त्यहाँभित्र छटपट गर्दै अधुरो सास फेरिरहन्छ । समाजले तय गरेको स्थानभित्र रहन मानिस आफ्नै सन्तानसँग यति निर्दयी हुन सक्नुचाहिँ विशेष कुरा हुन्छ । जसरी होस्, सन्तान बाँचेको हेर्ने कामना गर्नु वात्सल्यको प्राकृतिक र आधारभूत आकांक्षा हुन्छ । तर, समाजको स्तरले यहीँनिर प्रहार गरिदिन्छ । छोरीको प्रेमविरुद्ध एउटा बाबुले घरमा कालकोठरी निर्माण गरिदिन्छ, अध्ययन बन्द हुन्छ, सामान्य जीवनका सबै क्रियाकलापमा पावन्दी लगाइदिन्छ । आमा पनि दयाहीन हुन्छिन् । आमालाई पनि दयाहीन सम्झेर दुखी हुन्छे छोरी । यसरी प्रेमका कारण जीवन बर्बाद भएकी अवला किशोरीको साथसाथै हिँडिरहन्छ कथा ।

अविरलले आफैं घोषणा गरेका छन्, 'पाठकहरू मबाट अनुसन्धानमूलक उपन्यासको आशा गर्छन् । तर, मैले सामाजिक उपन्यासतिर हात हालेको छु । सामाजिकमात्र होइन यो मनोविज्ञानमा आधारित चरित्रप्रधान उपन्यास पनि हो ।' उपन्यास पढ्नमात्र सजिलो विधा हो । लेख्न त यसले लामो धैर्यको माग गर्छ । कथाको उठान, भाषाको कला र शिल्प अनि बुनोट (संरचना) आदि आदि समालोचकीय टिप्पणी मेरो मेनुमा छैन । तथापि मध्यम भाषाको उपस्थितिले घरिघरि स्वाद दिएन पढिरहँदा । एउटा अर्कै संसार निर्माण गरेर त्यतै सयर गराउने चामत्कारिक क्षमता त हुँदैन सामाजिक उपन्यासमा । तर, भाषाले निकै काम गर्नसक्छ । साहित्यको शक्ति पनि त भाषा नै हो । परिवेशको रूपमा स्थान स्पष्ट गरिए पनि वा नगरिए पनि उपन्यासले नयाँ स्थान निर्माण गर्न सक्नुपर्छ किनकि यो रिपोर्ट होइन । उपन्यास सत्यताको विवरणमात्र पनि होइन ।

झापालाई परिवेश बनाएर लेखिएको उपन्यासमा भद्रपुर, चन्द्रगढी, राजगढलगायत त्यहाँका लगभग सबै स्थानका नाम उल्लेख गरिएको छ । कताकता ती प्रायोजित लाग्छन् या अनुसन्धानमूलक उपन्यास लेख्दाको आदत यता पनि सरेजस्तो लाग्छ । पुस्तकमा मात्र पढिएको ठाउँ सशरीर पुग्दा रोमाञ्चक अनुभूति हुन्छ । पहिलोपटक टिस्टामा पुग्दा मलाई इन्द्रबहादुर राईको लेखनको तिखो सम्झना भएथ्यो । जीवनका उर्भर ६ वर्षहरू मैले पनि टिष्टाकै परिवेशमा बिताएकी हुँ । मलाई उपन्यासले फेरि त्यहीँ पुर्याइदियो प्रत्यक्ष । यो उतार सफल पनि देखिन्छ । तर, मैले जानेका र उपन्यासमा प्रयोग गरिएका धेरै पात्रका नाम उक्त क्षेत्रमा बसोबास गरेका प्रख्यात मानिसका नामसँग मिल्छन् । मलाई उपन्यासमा वास्तविक नामको प्रयोग गरिएको किताब यथार्थ र कल्पनाको राम्ररी नघोलिएको कक्टेलजस्तो लागिरह्यो । यसो गर्नुमा लेखकको कुनै अमूक प्रयोजन लुकेको छ कि भन्ने आभास भइरह्यो ।

सुरुआतमा लेखक भद्रपुर पुग्नु, नांगै सडकमा कुदिरहेकी नारीसँग जम्काभेट हुनु, पानी पर्नु, छिमेकीसँग सोध्नु र पछि उपन्यास सुरु हुनु । लेखनको यस लीलालाई मेरो मनले स्वीकारिरहेको छैन । सरासर उपन्यास सुरु भएको भए पनि कथा आफैं अघि बढ्थ्यो ! मैले यस्तै सोचिरहेँ । लेखक आफूलाई पुरुष घोषणा गर्छन् उपन्यासमा । कताकता उपन्यास पुरुष आँखाले देखेको एकपक्षीय व्याख्यामा पनि हराउँछ । नम्रताको प्रेमी गोविन्दले सामान्य व्यवहार सुरु गरेको चित्रले भित्र कतै लैंगिक चित्त बिझाएर आउँछ । के गोविन्द त्यागी हुन सक्दैनथ्यो ? या पुरुषले भोग्ने परिवारको भार, एक्लो छोराले भोग्ने भारीको बोझ पो देखाएका हुन् कि लेखकले ? यस्तै सोचेर मौन रहेँ म । तर नन्दिनी (नम्रताकी आमा)लाई अति कठोर देखाउनुमा साँच्चै मातृत्वको बयानमा लिंगीय अन्याय भएको ठानिरहेँ ।

लेखक भद्रपुर पुग्नु, नांगै सडकमा कुदिरहेकी नारीसँग जम्काभेट हुनु, पानी पर्नु, छिमेकीसँग सोध्नु र त्यसपछि उपन्यास सुरु हुनु । लेखनको यस लीलालाई मेरो मनले स्वीकारिरहेको छैन । सरासर उपन्यास सुरु भएको भए पनि कथा आफैं अघि बढ्थ्यो !

किताबमा सबभन्दा प्रभावशाली रूपमा आएको छ- राजनीति । अझ पञ्चायत राजनीति र पञ्च चरित्र । भयंकर कटु यथार्थ त्यस समयको । भूमाफिया, जंगल फडानी, सुकुमबासी समस्या, सत्ताको ताण्डव, विपक्षीलाई गर्ने राजनीतिक अभियोग र जेलसजाय आदि आदि । यस विषय उधिन्न उपन्यास सफल छ ।

आख्यानमा पात्रलाई सन्तुलित न्याय हुनु वा पात्रविधान गर्दा अन्याय हुन्छ कि भनी सावधान हुनु जरुरी हुन्छ । खडानन्दको दुईटा रूप, घरायसी कठोरपना, सामाजिक नेतृत्वको स्वरूप र परिवारप्रतिको राक्षसीपन । यसै व्याख्यामा उपन्यास रुमलिइरहँदा नम्रता ओझेल परेकी छ धेरै ठाउँ । के उपन्यासको प्रधान पात्रमा दुईजना पात्रले प्रतिस्पर्धा गरिरहेका हुन् ? मलाई लेखकसँग यही प्रश्न सोध्न मन लागेको छ । अथवा लेखक मनोविज्ञान नम्रताको नाम लेखेर पुस्तकको शीर्षकीय प्रभाव प्रसार गर्न उद्यत पो भएका हुन् कि ? मेरो एक मनले शंका गर्छ ।

उपन्यासले चित्र देखाएर छोडिदिन्छ । किशोरहरूलाई किताबले के भन्न खोजिरहेको छ ? प्रेम गर या नगर ? अभिभावकलाई के भन्न खोजिरहेको छ ? प्रेम गरेकी नम्रताकी एकजना साथीलाई बाबुआमाले हाँसीखुसी उसकै प्रेमीसँग विवाह गरिदिएका छन् । समाजले यसरी पनि त प्रेमलाई आ श्रय दिनसक्छ भन्छ उपन्यास ।

कसरी व्यवस्थापन गर्ने हो किशोर प्रेमलाई ? के पढाइ, जागिर, व्यक्तित्वपछि मात्र प्रेम ? प्रेम गर्ने उमेर के हो ? यी सब कुराको उत्तर पाठक आफैंले खोज्नुपर्नेछ । प्रेमका कारण पीडा नदेऊ र पीडाका कारण प्रेम नगर । के प्रेम गर्ने कुनै नैतिक अनुशासनको शास्त्र लेखिन बाँकी भएकैले यसो भएको हो ? आदि अन्तहीत प्रश्नका उत्तर असमाधान नै छन् आजसम्म । तर, समाज प्रेममा उदार नभएकाले यस्तो भएको हो भनी उपन्यासले उठाएको विषय सत्य लाग्छ । किताबले प्रेमको सामाजिक व्यवस्थापनका निम्ति आह्वान गरेझैं लाग्छ । प्रेमको कारण कसैको पनि जीवन बर्बाद नहोस् भन्नु नै किताबको अभीष्ट रहेको लेखकले स्वीकारेका छन् ।