कपिलेश्वर किन बनेनन् सभासद् ?

नामः कपिलेश्वर सरदार । ठेगानाः गोइठी, सप्तरी । हालको परिचयः स्थानीय कम्युनिस्ट नेता । पुरानो परिचयः दैनिक मजदुरी गरेर जीवनयापन गर्ने गरिब दलित परिवारका युवा ।

परम्परागत सोच र सामन्ती व्यवहारमा जकडिएको एउटा समाज जहाँ दलितलाई राजनीति गर्नेबारे सोच्नसम्म पनि अघोषित प्रतिबन्ध थियो, त्यस समाजमा एउटा आन्दोलन र त्यस आन्दोलनको एउटा नेताका कारण कसरी शक्ति सम्बन्ध बदलिन पुग्यो ? क्षेत्रीय, जातीय र वर्गीय आधारमा हुने अनेकौं विभेदको एकसाथ सामना गर्दै अगाडि बढेका एक मधेसी दलित युवाको कथा हो- कपिलेश्वरको कथा ।

सप्तरी जिल्लाको पूर्वी भेगमा पर्ने गाउँको नाम हो गोइठी । केही अघिसम्म गोइठी आफैं एक गाउँ विकास समितिको हैसियतमा थियो तर हाल तिरुहुत गाउँपालिकामा परेको छ । पञ्चायत कालभरि मधवापुर पञ्चायतको एउटा गाउँ थियो गोइठी ।

पञ्चायतकालमा सप्तरीको राजनीतिमा दुइटा जातका केही सीमित परिवारको जबर्जस्त पकड थियो । पूर्वी सप्तरीमा झा परिवारहरूको र पश्चिममा यादव परिवारहरूको । ती परिवारहरूबीच को बढी पञ्चायत समर्थक र दरबार नजिक भन्ने प्रतिस्पर्धा थियो । यादव परिवारमा शत्रुघ्नसिंह यादव र बिन्देश्वरी यादवको चल्ती थियो । शत्रुघ्नसिंह यादवका छोरा हुन् मृगेन्द्रसिंह यादव जो हाल सद्भावना पार्टीका नेता छन् । फोरम नेपालकी नेत्री रेणु यादव बिन्देश्वरी यादवकी नाति बुहारी हुन् । मधेसी राजनीतिमा सक्रिय ती दुवै यादव परिवार पश्चिम सप्तरीका भएकाले उनीहरूको प्रभावक्षेत्र त्यतै सीमित थियो ।

पूर्वी सप्तरीका प्रभावशाली राजनीतिक परिवार झाहरूको थियो । मधवापुरका नुनु झा, बच्चा झा, जगदीश झाहरूको पूर्वी सप्तरीमा राम्रो चल्ती थियो, खासगरी भारदह वरिपरिका गाउँहरूमा । त्यसकारण गोइठी गाउँले तिनै झाहरूको राजनीतिक मौजाका रूपमा परिचय पाएको थियो ।

सप्तरी जिल्लामा कुल जनसंख्याको एक चौथाइ दलितको छ । गोइठी र वरिपरिका गाउँहरूमा पनि दलितको प्रशस्त जनसंख्या छ । पञ्चायतभरि गोइठी वरिपरिका दलितहरूले राजनीति गर्ने र नेता बन्ने कुरा सपनामा पनि चिताइएको थिएन । प्रायः दलितहरूको काम भनेको हुनेखाने मालिकहरूको घरमा मजदुरी गर्ने र धनी, ठूला नेता परिवारहरूका लागि लठैती गर्ने हो । मेरो बालसखा कपिलेश्वर सरदारको टोलका मानिसहरू पनि त्यही गर्थे।

संयोगले कपिलेश्वर र मेरो घर नजिकै थियो, अहिले पनि छ । हामी दुई एकै उमेरका पनि हौं । बाल्यकालमा हामी सँगै खेल्थ्यौं, सँगै घुम्थ्यौं र स्कुल पनि सँगै जान्थ्यौं । अहिले पनि गाउँ जाँदा हामी बाल्यकालका अनेक किस्साहरू सम्झेर घन्टौं रमाउने गर्छौं ।

त्यति बेला गरिब परिवारका बालकहरूलाई हुनेखाने वा धनी परिवारमा पेटभातमा नोकरी राख्ने चलन थियो । आफ्नो घरमा वर्षैभरि पर्याप्त खाना नपाउने परिवारले आफ्नो बच्चाले वर्षैभरि भरपेट खान पाओस् र पालियोस् भनेर त्यस्तो गथ्र्यो । पेटभातमा राखेको नोकरलाई मालिकले पैसा वा अन्य कुनै ज्याला दिनुपर्दैन थियो । खानामात्र दिए पुग्थ्यो । मेरा बालसखा कपिलेश्वर पनि त्यसरी नै पालिएका हुन् ।

हामी मध्यम खाले हुनेखाने परिवारका भएकाले मेरो स्कुल नियमित हुन्थ्यो तर कपिलेश्वरको त्यस्तो हुँदैन्थ्यो । म बेलाबेला होस्टलमा पनि बस्थेँ । खुरुखुरु एसएलसी पास भइयो । तर, सँगै पढ्ने कपिलेश्वरले मभन्दा तीनचार वर्षपछिमात्र एसएलसी पास गर्न सके । मलाई लाग्छ, लामो समयसम्म कपिलेश्वरको टोलमा उनले मात्रै एसएलसी पास गरेको रेकर्ड कायम थियो ।

एसएलसी पढुन्जेल उनी कम्तीमा तीनजनाको घरमा नोकरी बस्नु परेको थियो । बच्चा हुँदा पेटभातमा नोकरी बसेका थिए । अलिक ठूलो भएपछि गाउँका हुनेखाने परिवारका बच्चाहरूलाई ट्युसन पढाइदिने, खेतीपातीको अन्य काम पनि हेरिदिने गरी बसेका थिए । ती सबै काम गरेबापत कपिलेश्वरले खाना र बस्ने सुविधा पाउँथे । त्यसरी बस्दा समाजमा उसको परिचय पनि फेरियो । पहिला नोकर भनिन्थ्यो भने पछि उनको परिचय मास्टरको भएको थियो ।

गाउँको राजनीतिमा वर्गको कुरा ठयाक्कै मिल्दो रहेनछ । पार्टी जुनै भए पनि हुनेखाने परिवारका मानिसहरू गाउँको मुखिया, प्रधान वा तिनको विपक्षको राजनीति गर्ने गर्छन् । आज सम्झिन्छु, वर्गको कुरा गरेर कहिल्यै नथाक्ने कम्युनिस्टहरूको सिद्धान्त त्यति बेला मेरो गाउँमा लागू भएको थिएन । हाम्रो टोलमा सबैभन्दा बढी जग्गा भएका र ठूलो पक्की घर भएका मानिस पञ्चायतभरि नुनु झाका समर्थक थिए भने प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनालगत्तै उनी एमालेको तर्फबाट गाविसमा अध्यक्ष पदमा लडेका थिए । त्यही एमाले नेताको घरमा कुनै बेला कपिलेश्वर मास्टर भएर बसेका थिए । उनको काम हुन्थ्यो घरका बच्चाहरूलाई साँझबिहान पढाउनु, साथै खेतीपातीको अरू काम पनि हेरिदिनु । कालान्तरमा कपिलेश्वर माओवादी भए र त्यति बेला एमाले रहेका अध्यक्ष अहिले कुनै दलमा आबद्ध छैनन् ।

एसएलसीपछि म आईएस्सी पढ्न जनकपुर आएँ । त्यति बेला जनकपुरमा एमालेको खासै प्रभाव थिएन । रामचन्द्र झा लगायतका केहीले अलिअलि गतिविधि गर्थे । पछि रघुवीर महासेठ एमालेको नेता रहेको थाहा हुँदा मलाई मेरो गाउँको पक्कीवाल एमाले नेताको सम्झना आएको थियो । यो २०४६ सालतिरको कुरा हो । कलेजमा अखिल र नेविसंघबीच आरोप प्रत्यारोपको राजनीति चल्दा धनीहरूको पार्टी काँग्रेस र गरिबहरूको पार्टी एमाले हो भन्ने गरिन्थ्यो । कलेजमा सुनिने यस्ता तर्क र गाउँमा देखेको राजनीति सम्झेर कन्फ्युजनमात्र थपिएको थियो ।

मैले आईएस्सी पढिसक्दा कपिलेश्वरले बल्ल एसएलसी पास गरेका थिए । म बीएस्सी पढ्न काठमाडौं आएँ । कपिलेश्वर हाम्रै गाउँतिरका एक अमिनसँग बझाङ जिल्लातिर गएका थिए । अमिनसँग लागेपछि जागिर पाइन्छ भन्ने उनको आशा थियो । केही जर्ष बझाङ लगायतका पश्चिमी पहाडी जिल्लामा बिताउँदा पनि जागिर नपाएर उनी फेरि थकित भएर गाउँ फर्केका थिए ।

२०४९/५० सालतिर गाउँ जाँदा कपिलेश्वर पनि गाउँमै थिए । साथीका लागि केही गर्नसके हुन्थ्यो जस्तो मेरो मनमा लागिरहन्थ्यो । उसले पनि काठमाडौंतिर गएर जागिर खोज्ने रहर गरेको सम्झिन्छु । हामी सँगै काठमाडौं आएका थियौं । उनको ध्याउन्न अमिनको जागिर पाउने थियोे । सम्भव भएन । पछि कुनै मेकानिकको जागिर भए पनि गर्ने उनको चाहना थियो । लगभग एक वर्ष बस्दा पनि नपाएपछि उनले एक दिन विरक्तिएर फेरि गाउँ फर्किने निर्णय लिए ।

केही दिन गाउँ बसेर उनी सीधै भारतको लुधियानमा गएर मजदुरी गर्न थाले । लुधियानामा उनी नेपालीहरूको एक प्रवासी संगठनको सम्पर्कमा पुगेको त्यहाँबाट फर्केपछि सुनाउने गर्थे । केही वर्षपछि उनी फेरि गाउँमै फर्के । म यता बीएस्सी सक्काएर पुल्चोकमा बीई पढ्न थालेको थिएँ । २०५२ सालमा माओवादी ‘जनयुद्ध' सुरु भइसकेको थियो । लुधियानाको प्रवासी संगठनको प्रभाव उनमा बेलाबेलामा प्रकट हुन्थ्यो । बुर्जुवा, सामन्तवाद, वर्गीय विभेद, जातीय मुक्तिजस्ता शब्दहरू सामान्य बोलचालमा उनी पटकपटक प्रयोग गर्र्थे । यी सब सुनेर मचाहिँ चकित हुन्थेँ । सम्भवतः लुधियानाको प्रवासी संगठनले उनमा विभेद र संघर्षको चेत दिएको हुनुपर्छ । मलाई लाग्छ, एसएलसीसम्म पढ्दाका कठिन दिनहरू, बझाङ र काठमाडौंमा पाएका दुःख र जनयुद्धका प्रचारकले बाँडेको सपनाले विस्तारै उसलाई माओवादी बनाएको थियो । उनी हाम्रो गाउँको सम्भवतः पहिलो माओवादी कार्यकर्ता भएर निस्केका थिए ।
०००
जनयुद्धको प्रारम्भिक कालमा सप्तरीलगायत मधेसका जिल्लाहरूमा माओवादीको प्रभाव खासै थिएन । प्रभाव विस्तारै बढ्न थालेपछि कपिलेश्वरमाथि प्रहरीको आँखा पर्न थाल्यो । केही दिनपछि उनी भूमिगत भए । लगभग २०५८/५९ तिर उनी सप्तरीको बेलहा (प्रसबनी) गाउँबाट पक्राउ परेका थिए । बरमझियाको सशस्त्र बेस क्याम्पमा लगिएको थियो । बेस क्याम्पमा करिब छ/सात फिट गहिरो खाल्डोमा बनाएको बाँसको झुलामा उनलाई खुट्टा माथि र टाउको तल गरेर घन्टौं झुन्ड्याइन्थ्यो । कुटाइको त कुनै सीमा थिएन । त्यसताकाको कुटाइ सम्झेर अहिले पनि उनको जीउ सिरिंग भइरहन्छ । साढे तीन वर्ष जेल बसेपछि शान्तिप्रक्रिया सुरुपश्चात् कपिलेश्वर रिहा भएका थिए ।

उनी जेल हुँदा उनको परिवारलाई खानपिनमा समस्या थियो । सुरुमा पार्टीले एउटा पसल खोलिदिएको थियो । केही महिनापछि गाउँका विरोधीहरू र प्रहरी प्रशासनले मिलेर पसल पनि लुटिदिएका थिए । गोइठीमा परिवारलाई बस्न गाह्रो हुँदै गएपछि सबैलाई विस्थापित हुनु परेको थियो ।

२०६४ सालको निर्वाचनमा पार्टीले उसको नाम समानुपातिक सूचीमा राखेको थियो । देशभरि राम्रो मत ल्याए पनि सप्तरी जिल्ला र मिथिला क्षेत्रभरि माओवादीले राम्रो भोट पाएको थिएन । पार्टीले उनलाई सभासद् बनाएन ।

यता गाउँमा सबैभन्दा बढी संघर्ष गरेका, पढेलेखेका दलित नेताका रूपमा कपिलेश्वरलाई चिनिन्थ्यो । उता केन्द्रमा उनलाई चिन्ने खासै कोही हुँदैनथ्यो । उनी काठमाडांै आउँदा जहिले पनि एक जमरकट्टेल भन्ने नेतासँग भेट्न आएको सुनाउँथे । कहिलेकाहीँ फर्किने बेलामा कमरेड प्रचण्डसँग पनि भेटेको सुनाउँथे । मेरो अनुमानमा केन्द्रमा उनलाई खासै कसैले चिन्दैनथे । प्रचण्डसँग भेट्ने भनेको हूलमुलमा हुँदो होला । तर, गाउँतिर उनको इमेज निकै ठूलो नेताको जस्तो बनिसकेको थियो ।

माओवादी शान्तिप्रक्रियामा आएपछि स्थानीय नेताहरू दुई कारणले दल परिवर्तन गर्दै माओवादी पार्टीमा प्रवेश गर्न थालेका थिए । द्वन्द्वकालमा माओवादीविरोधीका रूपमा चिनिएकाहरू सुरक्षाको दृष्टिले र अन्यले आगामी दिनमा पार्टीबाट फाइदाका लागि धमाधम माओवादी पार्टीमा प्रवेश गर्न थालेका थिए । त्यति नै बेला गोइठी र वरिपरिका अनेकौं स्थानीय नेताहरू कपिलेश्वरसँग कुराकानी गरेर माओवादीमा प्रवेश गरेका थिए । आज पनि स्थानीय तहको निर्वाचनको पूर्वसन्ध्यामा अनेकौं ग्रामीण तहका नेताहरू माओवादीमा आउँदैछन् । आफ्नो विद्यार्थी जीवनमा जतिजना हुनेखाने स्थानीय नेताहरूको घरमा बसेर कपिलेश्वरले आफ्नो पढाइ पूरा गरेका थिए, तिनीहरू सबै आज उनलाई नेता मान्छन् ।

कुनै बेला गोइठी वरिपरिको गाउँमा मधवापुरका झाहरूको मात्रै जगजगी थियो र कपिलेश्वरजस्ता दलित समुदायका मानिसहरू राजनीति गर्ने वा नेता बन्ने सोच्न पनि सक्दैन थिए, त्यही समाजमा आज कपिलेश्वरहरूको नेतृत्व निरन्तर स्थापित हुँदैछ । आजको मितिमा हाम्रो र वरिपरिको गाउँमा कपिलेश्वर नगई कुनै पन्चैती हुँदैन । कुनै दुई पक्षबीच कुनै विवाद भयो भने गाउँका अगुवाहरू बसेर बुझ्ने र मिलाउने प्रयास गर्ने चलन छ, जसलाई पन्चैती भनिन्छ ।

पहिलो संविधानसभा निर्वाचनमा कपिलेश्वरलाई पार्टीले संसद्मा नल्याए पनि उनमा खासै कुनै गुनासो देखिएन । उनी त्यसपछि पनि निरन्तर क्रियाशील नै रहे । पार्टीबाट जीवनयापनमा कुनै सहयोग थिएन । यता छोरीले एसएलसी गरिसकेकी थिइन् । छोरा पनि १० कक्षामा पुगिसकेको थियो । घरखर्च बढ्दो तर आम्दानीको कुनै निश्चित स्रोत नभएपछि घरमा कलह सुरु भइसकेको थियो । त्यत्तिकैमा संविधानसभाको दोस्रो निर्वाचन आयो । त्यसताका घरायसी कामले गर्दा मलाई महिनाभरि गाउँमै बस्नु परेको थियो । माओवादी पार्टीले प्रत्यक्षतर्फ कपिलेश्वरभन्दा पनि कम उमेरका युवालाई उम्मेदवार बनायो ।

कपिलेश्वरको नाम फेरि समानुपातिकमै हालिएको थियो । यसपटक उनी निकै आशावादी थिए । प्रत्यक्षमा इमानदारीपूर्वक काम गरे समानुपातिकमा ठाउँ पाइने आशामा कपिलेश्वर दिनरात एक गरेर खटेका थिए । प्रचारप्रसारको अवधिभरि उनको घरमा दैनिक १५/२० जना कार्यकर्ताले नखाएको दिन हुँदैनथ्यो । श्रीमती र छोरी खाना पकाउँदैमा हैरान हुन्थे । धन्न कात्तिक/मंसिरको महिना थियो र चामल जोहो गर्न सम्भव भएको थियो ।

निर्वाचन सम्पन्न भयो । कपिलेश्वरको निर्वाचन क्षेत्रसहित सप्तरीमा तीन सिटमा माओवादी विजयी भए । भयंकर राम्रो विजय जुलुस भयो । समानुपातिकको छनोट हुने बेला कपिलेश्वर फेरि काठमाडौंमा चिनेका जमरकट्टेलसँग सम्पर्क गर्थे । चिन्ता नलिनू भन्दै बारम्बार आश्वासन पाएका थिए । उनले मलाई पनि बारम्बार फोन गरेर जोड लगाइदिन भनेका थिए । मैले चिनेकामध्ये मधेस प्रदेश इन्चार्ज विश्वनाथ साह, गिरिराजमणि पोखरेल र पत्रकार शुभशंकर कँडेललाई कपिलेश्वरको इमानदारी, संघर्ष र अपेक्षा बताइदिएको थिएँ । तर, परिणाम पुरानैजस्तो आयो । कपिलेश्वर फेरि पनि माननीय हुन पाएनन् ।

केहीपछि के भएको थियो कुन्नि, प्रधानमन्त्रीबाट २६ सभासद्को छनोट हुँदै थियो कि अन्य कुनै कारणले माओवादी पार्टीले एकजना माननीय पठाउनुपर्ने भएको थियो । एक दिन कपिलेश्वरले निकै हतारमा मलाई फोन गरे । हाम्रो पार्टीले एकजना माननीय पठाउने भएको छ । मेरो चान्स छ, जोडबल गर्नु पर्‍यो भने । माननीय बनाउनसक्ने आफ्नो हैसियत भएको भए आफैं बनिसक्थेँ नि ! साथीले किन नबुझेको होलाजस्तो लागेको थियो तर केही भनिनँ । यस्तो अवस्था सामना गर्ने मजस्ता अनेक तथाकथित चल्तापुर्जाहरूले दिने जवाफजस्तै मैले पनि भनिदिएँ- हुन्छ हुन्छ । आफ्नो औकात त आफैंलाई थाहा थियो !

एकदुई दिनमा कपिलेश्वर काठमाडौं आइपुगे । यसपटक उनी कोट लगाएर काठमाडौं आएका थिए । त्यसअघि उनलाई कहिल्यै कोट लगाएको देखेको थिइनँ । त्यस दिन उनको अनुहारमा देखिएको चमक पनि त्यसअघि कहिल्यै देखेको थिइनँ । निकै खुसी र आशावादी देखिन्थे उनी । आफ्नो जिल्लाका सभासद्हरूदेखि अनेक नेताहरूलाई भेटघाटका लागि निरन्तर फोनफान गर्थे । करिब चार दिनपछि घर फर्किने बेला फेरि मसँग भेट्न आएका थिए । त्यस दिन कपिलेश्वर निकै निराश र थकित देखिन्थे । कोटको रङ त जस्ताको तस्तै थियो सायद पुरानो र खुइलिइसकेकाले । आउँदा लगाएको सफा कमिज पनि निकै फोहोर भइसकेको थियो । सायद नुहाइधुवाइको व्यवस्था मिलेको थिएन । आएको दिन ‘निट एन्ड क्लिन' देखिएका कपिलेश्वर फर्किने बेलामा दाह्री पनि काट्न नभ्याएका/झोक्राएका थिए ।

‘ल पार्टनर यसो जोडबल गर्दै गर्नु, के थाहा तपाईंको प्रयासले भई पो हाल्छ कि ? ' भन्दै कपिलेश्वर फेरि गोइठी फर्केका थिए । यो दोस्रोपटक थियो काठमाडौंले कपिलेश्वरलाई निराश बनाएर गोइठी फर्काएको । म मनमनै ती दिन सम्झिन पुगेँे । दुई दशकपहिले पनि कपिलेश्वर यसरी नै उत्साह बोकेर काठमाडौं आएका थिए । र, ठीक यसरी नै निराश बनेर फर्किनु परेको थियो । फरक यति थियो, त्यति बेला उनी पाए अमिन नपाए मेकानिक बन्न आएका थिए, यसपटक सभासद् । आधुनिक राजनीतिको अलिअलि ज्ञान र आकलनको चेतको आधारमा मैले अनुमान गरेजस्तै सभासद्मा उनको नाम सिफारिस हुन सकेन ।

सिफारिस गरिएको नाम सुनेर म झन् चकित भएँ । ल्हारक्याल लामाको नाम माओवादी पार्टीले सिफारिस गरेको थियो । त्यसपछि मलाई कपिलेश्वरको संघर्ष र जनयुद्धताका माओवादीले बाँडेका सपनाहरूको मात्र सम्झना आएन, बरु प्रचण्डको सिफारिसमा ल्हारक्याल लामा, सीपी मैनालीको पार्टीबाट राजेन्द्र खेतान र केपी ओलीको पार्टीबाट विनोद चौधरीहरूको नाम देखेपछि कम्युनिस्ट आन्दोलनको एकसाथ झझल्को आयो । मैले तत्काल फोन गरेर नतिजाबारे कपिलेश्वरलाई जानकारी गराइदिएँ । फोन राखेर मनमनै सोचेँ, बरु मेरो पार्टनर काठमाडौं नआएको भए हुन्थ्यो । नआएको भए कम्तीमा दुईपटक निराश त हुनु पर्दैनथ्यो । एकपटक काठमाडौंबाट फर्किने बेला र अर्कोपटक फेरि ल्हारक्याल लामाको नाम सुनेर ।

प्रचण्डले कपिलेश्वरलाई नचिने पनि, काठमाडौंले कपिलेश्वरलाई बारम्बार निराश बनाए पनि गोइठी र वरिपरिको समाजमा कपिलेश्वरको परिचय फेरिएको छ । उनको पार्टीले गरेको युद्ध र त्यसका कारण दलितहरूमा आएको जागरणको परिणाम आज गोइठीजस्तो गाउँ देहातमा पनि छुवाछूत अत्यन्तै न्यून भइसकेको छ । भोजभतेरमा सबै जात सँगै बसेर खाने सुरुआत भएको छ । र, सबैभन्दा महत्वपूर्ण उपलब्धि, राजनीतिमा दलितहरूको पहुँच बढेको छ ।

गाउँघरमा हुने दैनन्दिनको पन्चैती होस् वा स्कुल व्यवस्थापन समितिको निर्वाचन, कपिलेश्वरजस्ता दलितहरूको उपस्थिति अनिवार्यजस्तै भएको छ । यो परम्परागत, सामन्ती ग्रामीण समाजमा स्थापित पुरानो शक्ति सम्बन्धमा आएको ठूलो परिवर्तन हो । यसले सुदूर भविष्यमा कपिलेश्वरहरूको दिन फेरिने निश्चित छ ।