विश्वविद्यालयः स्थापत्यकला, ज्ञान र आमाबाबु

आजका समस्यामध्ये एउटा ठूलो समस्या विश्वविद्यालयहरू हुन् । विश्वविद्यालयहरू ज्ञानका बलिया धरातल हुन् । किसान, व्यापारी, आमाबाबु सबैले मनन गर्नुपर्ने थलो पनि । विश्वविद्यालयसँग एकातिर हजारौं वर्षको परम्परा छ, अर्कातिर यी बनेका छन् निदाएका संस्था ।

विश्वविद्यालय एउटा विशेष भौतिक र बौद्धिक स्थान हो । मेरो लागि विश्वविद्यालयले तीनवटा विशिष्टता समेटेको हुनुपर्छ- ज्ञानसँगै, स्थापत्यकला र आमाबाबु । यी तीन अस्तित्व विश्वविद्यालयका आवश्यकता हुन् । ज्ञानको कुरा त हामी सबैलाई थाहा छ । तर, भवनकला र आमाबाबु कसरी आए ? भवन पनि त आवश्यक नै छ, फेरि आमाबाबु कसरी आए ?

आक्रोशित भए पनि, हामी सबैलाई थाहा छ- हाम्रा विश्वविद्यालयहरू समग्रमा स्तरीय छैनन् । मैले विशिष्ट विद्यार्थी, उच्चस्तरीय अध्यापन र अनुसन्धानको चर्चा गरेको होइन । यस्ता काम कुनै पनि स्तरको संस्थामा हुने नै गर्छ । म समग्रताको कुरा गर्दैछु । यस्तो समग्रता जहाँ ज्ञान, स्थापत्यकला र आमाबाबुको वरिपरि विश्वविद्यालय काम गरोस् ।

स्थापत्यकला

स्थापत्यकलाबाट पलायन हुन सकिँदैन । किताब बन्द गर्न सकिन्छ, गीत नसुन्न सकिन्छ । तर, कलात्मक भवन रही नै रहन्छ । मार्टिन र ज्याकोबस नामक दुई शिक्षकले लेखेका छन्, ‘स्थापत्यकला सधैं हामो अगाडि हुन्छ र विश्वविद्यालयको स्थापत्यकलाले पूरै जमातलाई जादुजस्तो प्रभावित गर्छ ।'

नेपाली विश्वविद्यालयमा भने मानिसको मन नै अडिँदैन । विद्यार्थी र शिक्षक सबैलाई छुट्टीको घन्टीको प्रतीक्षामात्रै हुन्छ । हाम्रो बेलामा त कक्षाकोठामै गोबर पनि पाइन्थ्यो । विश्वविद्यालय त यस्तो होस् जहाँ मानिसको मन रमिरहोस्, जहाँ छिरेपछि निस्कन मन नलागोस् । स्थानले पनि संवेदना उत्पन्न गर्छ । स्थान भनेको अनुभवको आधार हो । स्थापत्यकलामाथि जोर दिनु, विश्वविद्यालयलाई आफ्नो घरजस्तो बनाउनु हो । घर भनेको आकार वा शैली र कार्यको एकरूपता हो । तर, सबै घर यस्ता हुँदैनन् । भयो भने त्यो आदर्श घर हो ।

स्थापत्यकलाअन्तर्गत सातवटा स्थान आवश्यक हुन्छन् । यी सबैको समान महत्वव हुन्छ । यो भवनको मात्र होइन, भवनकलाको पनि चर्चा हो । आरामदायी कक्ष, ग्लोबल पहुँचको डिजिटल पुस्तकालय, स्तरीय क्याफ्टेरिया, ट्र्याक र फिल्ड, जिमदेखि ठूलो मैदान भएको स्टेडियम, मानक होस्टल अनि कला र विज्ञानको नमुनाहरू । यी क्षेत्र विद्यार्थीका लागि पार्ट टाइममा कमाउने क्षेत्र पनि बनून् ताकि विद्यार्थीले अलि पैसा कमाएर आफ्नो खर्च उठाएर शिक्षण शुल्क तिर्न पनि सकून् ।

कपिलवस्तुमा स्कुल पढ्दा आमाले बगैंचामा म र साथीहरूका लागि ब्याडमिन्टन कोर्ट बनाइदिनुभएको थियो । हामी खुसी हुँदै रातिसम्म खेल्थ्यौं, बिजुली पनि थियो । अहिले सम्झिँदा लाग्छ- यो त आमाको चलाखी रहेछ, खेल्न पनि दिने, आफ्नो आँखाअगाडि पनि राख्ने । ब्याडमिन्टन कोर्ट भान्छाकोठाबाट देखिन्थ्यो । यो संरचना र संंवेदना बाहिरी जगत्बाट सन्तान र उसका साथीलाई बचाउने सोच थियो र शिक्षा पनि । ताकि सन्तान रातिराति बाहिर नजाओस् । आज खेल्ने होइन भन्दा विरोध पनि हुँदैनथ्यो । बाहिर कोर्ट देखिन्थ्यो । यस्तो घरको कल्पना गर्छु- मेरो विश्वविद्यालयमा ।

आमाबाबु

आमाबाबु उच्च शिक्षाबाट टाढिएका छन् । कन्भोकेसनमा आए भने आए, बाँकी समय विश्वविद्यालयमा आमाबाबुलाई कुनै स्थान छैन । वर्षमा दुईपटक छोरा र छोरीको भ्रमण, उनीहरूको कक्षाको भ्रमण, कता खेल्छस्, कता खान्छस्जस्ता जानकारीका लागि समय हुनुपर्छ । यो अधिकार जनाएको होइन, संवेदनशीलताको पक्ष हो ।

विदेशमा पढ्दाको अनुभव छ मेरो । बिहीबारदेखि नै मेरा साथीहरू आमाबाबु छुट्टीमा लिन आउँछन् भन्दै तयार हुन्थे । एकजना पीएचडी गरिरहेको, डिकन्स्ट्रक्सनको कुरामात्रै गरिरहने अतिवादीले पनि आमाबाबुका लागि होस्टल कोठादेखि वरिपरिसम्म सफा गथ्र्यो । पूरै विश्वविद्यालय डुलाउँथ्यो, स्टेडियमदेखि ट्वाइलेटसम्म । महिनौंको तनाव, रिस, दुःख, व्यथा, निराशा, विचलन, अनिश्चितताहरू जादुजस्तो हराउँथ्यो । किताब र क्लासले पनि नदिएको, अति माया गर्ने शिक्षकले पनि दिन नसकेको आनन्दका दिन मलाई सम्झना छ । मेरा ग्य्राजुएट साथीहरूका आमाबाबु प्रायः सबै छोराछोरीलाई भेट्न आउँथे । यी त मैले देखेका ससाना समस्या हुन् । संवेदनालाई लयबद्ध गर्न शिक्षा र घरको सम्बन्धले काम गर्थ्याे ।

बौद्धिकता राजनीतिक हो । राजनीतिबाट केही पनि टाढा छैन, हुनु पनि हुँदैन तर बौद्धिकता राजनीतिक दलको कोटा होइन ।

नेपालका स्कुलहरूमा अलिअलि देखिन्छ त्यो चलन । तर, हाम्रा विश्वविद्यालयमा आमाबाबु आउने, एकदुई दिन बिताउनेजस्ता परम्पराको चर्चा गरियो भने मलाई नै अचम्म लाग्छ । फेरि एउटा कथा भन्छु । अहिले पनि ८ बजेभन्दा ढिलो घर फर्कंदा म अलिअलि चिन्तित हुन्छ । कक्षाबाट भर्खरै कान्ट अथवा कन्फ्युसियस पढाएको छु । तर, पनि आमाको स्वर आउँछ, ‘किन ढिलो भइस् ? अलि चाँडो आउनुपर्छ ।' पढ्ने कोठा र आमाको गम्भीर स्वर, शिक्षाको तालमेल हो । शिक्षाले होमवर्कदेखि थेसिससम्म संवेदनाको विकास गर्छ ।

आमाबाबुले विश्वविद्यालयको भ्रमण गर्नुपर्छ, वर्षमा दुईपटक भए पनि । विश्वविद्यालय मनोविज्ञान, परिवार, ठूलाबडा, आमाबाबुको संघर्षमा बाँधिएको हुनुपर्छ । राजनेताको स्वार्थमा होइन । विश्वविद्यालयको एउटा मस्तिष्क हुन्छ । आशिष नन्दीको शब्दमा ‘मस्तिष्कको पनि एउटा विद्यालय हुन्छ ।' उनले ‘माइन्ड अफ द सिटी एन्ड सिटी अफ द माइन्ड' भनेका छन् । मेरो विद्यालय मेरो समाजको मूल तत्ववले बनेको संस्था हो । शिक्षाको उपस्थितिमात्रै होइन, परिवारको सांकेतिक उपस्थिति पनि हुनुपर्छ त्यहाँ । ‘अभिभावकत्व'को अभाव, सामाजिक संरचनाको अपूर्णता हो । म मेरो शिक्षकसँग डराउँछु । मेरा दुई शिक्षकसँग त अझै पनि डराउँछु । उनीहरूका अगाडि चुरोट खाँदा मेरी श्रीमती सोमाले खुब गाली गरिन् । शिक्षकको डर आमाबाबुको सम्मानले आउँछ । त्यसैले विश्वविद्यालयमा आमाबाबुको सांकेतिक उपस्थिति हुनु जरुरी छ, राजेनताको होइन । चुनावको बेलामा यस्तो भन्ने ? मेरो विचार पढेर मेरा विद्यार्थी मजस्तै हाँस्छन् । अरू के गर्छन् र ?

ज्ञान

मेरा प्रिय लेखक ज्याक डेरिडा भन्छन्, ‘मानवप्रतिको विचारबारे, मानवका लागि के उपयुक्त छ त्यसबारे, मानव अधिकारबारे, मान्छेको मानवताविरुद्ध अपराधबारे विचार गर्ने स्थल हो मानवशास्त्र ।' उनले विश्वविद्यालयकै चर्चा गरेका छन् । उनको भनाइको सार हो- विश्वविद्यालय यस्ता गम्भीर समस्याका लागि ‘प्रोफेसन अफ फेथ' (विश्वासको पेसा) बनाउने संस्था हो । विश्वविद्यालयमा यस्ता गम्भीर विषयमा बिनासर्त, बिनापूर्वधारणा विचारविमर्श गर्नुपर्छ । राजनीति, धर्म, विज्ञान सबैलाई समय दिन आवश्यक छ । राजनीति शिक्षाको अभिन्न अंग हो तर भ्वाइलिन सिक्न तालिम आवश्यक पर्छ । शास्त्र नजाने राजनीतिक हुँदैन । विश्वविद्यालय यी सबैको तालिमस्थल हो । कडा कर्मको अध्ययनको पाटोमा नपिसिएर एउटा विद्यार्थीले राजनीतिको कर्म गर्न हतार गर्छ भने किन चाहियो विद्यालय ?

केही वर्षअघि एउटा फोन आएको थियो, ‘सर आज छलफल छ, फलानो हलमा ।' ‘केको छलफल ? ', मैले सोधेँ । ‘हामीले सिलेबसबारे गम्भीर छलफल आयोजना गरेका छौं । विद्यार्थी आउँछन्, शिक्षक पनि हुन्छन् । मैले पनि बोल्छु । सरको उपस्थिति जरुरी भो ।' मलाई अचम्म लाग्यो र मैले सोधेँ, ‘तिमी एमए पहिलो वर्षमा पढ्ने होइन ? '

‘हो सर, फोनमा नै चिन्नुभो ।'
‘तिमी भर्खर बीए पास गरेर आएको हो ? '
‘भर्खरै बीए पास गरेर एमए पढ्न आएको हो ।'

‘अहिले पढ्न नै बाँकी छ, तिमी कसरी राष्ट्रिय विश्वविद्यालयको सिलेबसबारे धारणा राख्छौ ? म पढाउन जान्छु, तिमी पनि कक्षामा आऊ ।' मैले फोन राखिदिएँ । कक्षामा जाँदा उनी पनि थिए । राजनीति, भ्वाइलिन, केमेस्ट्रीको स्थलमा केही वर्ष स्थापत्यकलाको वरिपरि, अलिकति सम्बोधनबोधक डर र यस्ता डेरिडाका जस्तै चिजबिजको बीचमा समयको उपयोग गर्ने विद्यालयको खाँचो छ हामीलाई ।

म त पटकपटक विद्यार्थीसँग चोभार, स्वयम्भू हिँडेको छु, सिंगो क्लाससँग । ‘के गर्न जाने सर, पिकनिक ? ' उनीहरू सोध्छन् । ‘मात्र हिँड्ने र सोच्ने । आज केही नबोल्ने, सोच्नेमात्रै । कम बोल्ने ।' हामी सबै हिँड्छौं दिनभरि । विश्वविद्यालयमा सोच्ने समय नपाएर भागेका थियौं । यो विडम्बना थियो । तैपनि खुब रमाएका थियौं हामी । कक्षाकोठा त सोच्ने ठाउँ पनि हो । मानवशास्त्रले सोच्न बाध्य बनाउँछ । राम्रो चिन्तनको फलदायक उपयोग हुन्छ । सिद्धान्त र व्यवहारमा फाटो पार्ने ठाउँ होइन विश्वविद्यालय ।

हाम्रा विश्वविद्यालयमा मन पर्ने पक्ष धेरै छन् तर पनि संस्था विकास भएको छैन । राम्रै चलेको छ । लाखौंले डिग्री पाएका छन् । कम खर्चमा धेरै पढ्न पाइन्छ । तैपनि मरिमेटी यिनैमा पढ्छु भन्ने प्यासन छैन । केही विभाग राम्रा छन्, केही शिक्षक राम्रा छन् तर पनि विश्व मानकमा हाम्रा विश्वविद्यालयमा तलै छन् ।

एउटा पक्ष भने मलाई खुब मन पर्छ । हाम्रा विश्वविद्यालय प्रजातान्त्रिक छन् । जे पनि पढाउन पाइन्छ । केही दशकअगाडि पञ्चायतकालमा मैले राष्ट्रवादको कोर्स बनाउँदा कसैले केही भनेका थिएनन् । डा. बाबुराम भट्टराईको किताब प्रयोग गरेको थिएँ । पञ्चायतको विचारधारसँग मिल्ने विषयवस्तु थिएन । माक्र्सवादको कुरा, उदार प्रजातन्त्रको कुरा थियो । ‘कसैले मतलब गर्दैन', एकजनाले भनेका थिए, ‘थाहा पनि छैन होला ।'
‘थाहा नहुनु पनि ज्ञान हो', मैले ती विद्यार्थीलाई भनेको थिएँ ।
‘कसरी सर ? '
‘उनीहरूलाई थाहा भएन त्यसैले हामीले पढ्न पायौं ।'

लिंग र यौनिकताबारे कतिपय विकसित देशमा पनि खुलेर भन्न पाइँदैन । नेपाली प्राज्ञिक समाजमा यस्ता विषयमा स्वतन्त्र ढंगले विचार गर्न पाउने परम्परा छ । भारतसँग राजनीतिक तनाव हुन्छ । तर पनि हजारौं विद्यार्थी भारतीय साहित्य र संस्कृतिमा थेसिस लेख्छन् । यी विचारका स्वतन्त्रता हुन् हाम्रा विश्वविद्यालयमा भएका । एलजीबीटीबारे पढाउन हाम्रा छिमेकी मुलुकमा डराउँछन् । हामी खुला मनले पढाउछौं । तैपनि हामी किन पछाडि छौं ? कहाँ गडबड भयो ?

यी सबैको कारण हो- हाम्रोमा संस्थागत विकास भएन । अचेल त विश्वविद्यालयको विषयगत समितिहरूमा पनि दलगत कोटा हुन्छ रे । बौद्धिकता राजनीतिक हो । राजनीतिबाट केही पनि टाढा छैन, हुनु पनि हुँदैन तर बौद्धिकता राजनीतिक दलको कोटा होइन ।

मोरक्कोको फेजमा भएको ‘अल काराओइन विश्वविद्यालय'को कल्पना गर्छु । नवौं शताब्दीमा बनेको थियो त्यो विश्वविद्यालय । को थिए विद्यार्थी ? कसले पढाउँथ्यो ? के किताबहरू थिए ? तक्षशीला, नालान्दाका वैभव पनि सम्झन्छु । हाम्रा विश्वविद्यालयमा प्राचीनता छैनन् तर परम्पराको प्राचीनता त छ । इतिहासको मर्म बोकेका छन् हजारौं वर्षको । त्यस्ता मर्मको प्राचीनताको चिन्तन प्राज्ञिक चिन्तन हो जसको वैभव विश्वविद्यालयहरूले बोकेका हुन्छन् । यसैको निरन्तरताका लागि स्थापत्यकला र आमाबाबुको सांकेतिकता आवश्यक छ ।