सर्लक होम्सको सालिक

एउटा पात्र आफ्नो सृष्टिकर्ता अर्थात् लेखकलाई ओझेलमा पार्ने गरी पुस्तकबाट फुत्त निस्केर पाठकको मनमा बस्न पुग्छ । पाठकको मनबाट निस्केर देश-विदेशका सडकमा पूर्णकदको सालिक बनेर शानले उभिन्छ । ठाउँ-ठाउँमा आफ्नै नाममा बनेको म्युजियमभित्र बसेर लेखकलाई इख्याइरहेको हुन्छ । साहित्यको काल्पनिक पात्र कसरी यति शक्तिशाली बन्यो होला ? लेखक शक्तिशाली कि पात्र ? लेखक आर्थर कोनन डोयल बाँचेको भए यस्ता दृश्य देखेर के सोच्दा हुन् ? मथलिंग रिंगाउने यस्ता प्रश्नको जवाफ मसँग छैन ।

साहित्यको काल्पनिक तर सबैभन्दा लोकप्रिय तथा शक्तिशाली पात्र सर्लक होम्सबाट निक्कै अघिदेखि प्रभावित थिएँ । उहिले लन्डनमा डेरा जमाएर बसेका होम्सको खोजीनीति गर्न धेरै अघि मन लागे पनि अनुकूल समय मिलिरहेको थिएन । हिउँदपछिको पारिलो घामले लन्डन सहरमा पाइला टेकेपछि मनमा जाँगर थपियो । वसन्तको आगमनसँगसँगै वनस्पतिले नयाँ पालुवा हाल्न थालेपछि लन्डनको मौसम रमाइलो भएको छ । लन्डन निवासी सर्लक होम्सको डेरा खोज्न मध्यदिउँसो अन्डरग्राउन्ड टे«नको यात्रामा निस्किएँ ।

'बेकर स्ट्रिट' अन्डरग्राउन्ड ट्रेन स्टेसनबाट मानिसको हुलसँगै बाहिर निस्कँदा पूर्णकदको अग्लो सालिकसँग जम्काभेट भयो । मानिसको भीडले घेरिएको सडकपेटीमा अवस्थित सालिकलाई नजिकै गएर नियालेँ । शिरमा टोप र खुट्टासम्म आउने लङ कोटको पहिरन, एउटा हातमा 'स्मोकिङ पाइप' समातेर उभिएको पातलो तर अग्लो ज्यानको सर्लक होम्सको सालिकलाई पहिचान गर्न मलाई गाह्रो भएन । उसको चतुर आँखा कुनै रहस्यमयी घटनाको खोज-अनुसन्धानका लागि चारैतिर दौडाइरहेको देख्छु ।

आफ्नो प्रिय पात्रलाई हेर्ने, सुम्सुम्याउने र छेउमा बसेर फोटो खिचाउन चाहनेको भीडले उनको लोकप्रियता बताइरहेको थियो । लेखकले पाउने पुरस्कार र सम्मानभन्दा पनि ठूलो सम्मान र प्रशंसकको माया काल्पनिक पात्रले पाएको अजीवको दृश्य छेउमा उभिएर निकैबेर हेरिरहेँ । त्यो काल्पनिक पात्रको जीवन्त सालिक बनाउने कलाकार को होला ? मनमा जिज्ञासाका अनेकौं लहर चल्न थाले ।

सर्लक होम्सलाई तलदेखि माथिसम्म हेरेँ । स्पर्श गरेँ । अहो ! लेखकको सालिक हुनुपर्ने ठाउँमा उनको काल्पनिक पात्रको भव्य सालिक व्यस्त सडकपेटीमा ठडिएको थियो । लेखकको नाममा म्युजियम स्थापना हुनुपर्नेमा काल्पनिक पात्रको म्युजियम त्यही सालिकनजिकै थियो । बेलायतमा मात्र होइन विदेशमा पनि उसको सालिक र म्युजियम बनेका छन् । ती कुरा थाहा पाउँदा त्यो काल्पनिक पात्र आफ्नो पिता अर्थात् लेखकलाई परास्त गरेरै त उभिएको होला भन्ने मनमा लाग्यो । एउटा लेखकको सफलता भनेको सायद यही हो । सर्लक होम्सले संसारभरि पाएको ख्याति र माया लेखक डोयलले देखेको भए आफ्नै पात्रको इष्र्या गर्थे कि खुसी हुन्थे होलान् ? निकैबेर त्यहाँ उभिएर ईष्र्यालाग्दो दृश्य हेरेपछि मनमा विभिन्न कुरा खेलाउँदै 'बेकर स्ट्रिट २२१ बी' तिर हानिएँ ।

२२ मे, सन् १८५९ मा स्कटल्यान्डमा जन्मिएका फिजिसियन आर्थर कोनन डोयलले सिर्जना गरेको पात्र सर्लक होम्स सन् १८८७ मा पहिलो पटक 'अ स्टडी इन स्कार्लेट' नामक जासुसी उपन्यासमार्फत बजारमा आएको थियो । उपन्यासकार तथा कथाकार डोयलले आफ्ना सिर्जनामा सर्लक होम्सलाई लन्डन निवासी बनाएर जन्म दिन्छन् । डोयल आफ्नो बेजोड लेखकीय शैलीद्वारा कथा, पात्र र घटना यसरी सनसनीपूर्ण तरिकाले वर्णन गर्छन् कि उनको लेखनकलाको जादुमा पाठक बेस्सरी लट्ठिन्छन् । पढ्दै जाँदा त्यो काल्पनिकपात्र हो भन्ने बिर्सेर वास्तविक ठान्न पुगिन्छ । सायद एउटा लेखकको सफलता भनेको यही हो ।

मुखमा हरसमय 'स्मोकिङ पाइप' च्यापेर धुवाँ उडाइरहने, ओभरकोट लगाएर हिँड्ने पातलो शरीरको अग्लो मानिसको हुलियामा सर्लक होम्स नामकपात्रको चित्रण गरेपछि पाठकहरूको मस्तिस्कमा त्यसको चित्र भण्डारण हुन्छ । उक्त पात्र यसरी सर्वत्र प्रभावशाली बन्न पुग्छ कि पाठकहरू उसको स-शरीर उपस्थिति चाहन्छन् । लेखकले वर्णन गरेको हुलियाको आधारमा उसको कैयौं चित्र बनाइन्छन् । त्यसैको आधारमा संसारका विभिन्न सहरमा सर्लक होम्सको अर्ध कद र पूर्णकदका सालिक बनेका छन् ।

मुखमा हरसमय 'स्मोकिङ पाइप' च्यापेर धुँवा उडाइरहने, ओभरकोट लगाएर हिँड्ने पातलो शरीरको अग्लो मानिसको हुलियामा सर्लक होम्सनामक पात्रको चित्रण गरेपछि पाठकको मस्तिस्कमा उक्त पात्र यसरी सर्वत्र प्रभावशाली बन्न पुग्छ कि पाठकहरू उसको स-शरीर उपस्थिति चाहन्छन् ।

सर्लक होम्सको नाममा भुटान, क्यानडा, कंगो, डोमिनिका, इस्ट टिमोर, बेलायत, लाइबेरिया, गिनिया, मोनाको, निकारागुवा, सान मारिनो, दक्षिण अफ्रिका, टर्की, स्विट्जरल्यान्ड आदि देशले हुलाक टिकट नै प्रकाशन गरेका छन् । बेलायती लेखकको एउटा काल्पनिक पात्रको चित्रअंकित हुलाक टिकट संसारका विभिन्न देशले समेत प्रकाशन गर्नुले उनको लोकप्रियता कति रहेछ भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । लेखकभन्दा पनि पात्र चर्चित भएर उधुम मच्चाएको थाहा पाउँदा त्यस्तो जीवन्त पात्र जन्माएर लेख्न सके लेखनको सार्थकता हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ । तर, यो सहज काम अवश्य होइन । यदि यस्तो हुन्थ्यो भने संसारप्रसिद्ध लेखकका धेरै पात्रहरू मूल सडकमा सालिक बनेर उभिन्थे ।

सर्लक होम्सको काल्पनिक ठेगाना 'बेकर स्ट्रिट २२१ बी' खोज्दै हिँड्ने मानिसहरू ऊ बेला प्रसस्त थिए । त्यो काल्पनिक ठेगाना यसरी लोकप्रिय भयो कि देश-विदेशका पाठकले समेत धमाधम त्यस ठेगानामा पत्र पठाउन थाले । अत्यधिक संख्यामा चिठी आउन थालेपछि बेलायतको हुलाकलाई हैरानी भयो । ती चिठीहरू फाल्नु कि राख्नु ? त्यसबेला बेकर स्ट्रिट अस्तित्वमै थियो । तर, घर नं. २२१ बी थिएन । धेरैपछि अर्को स्ट्रिटलाई बेकर स्ट्रिटको नाम दिएर विस्तार गरेपछि त्यो काल्पनिक ठेगानाको लागि बडो मुस्किलले ठाउँ खाली गराइएको रहेछ । अझ अर्को रमाइलो कुरा त के छ भने त्यो घर नं '२२१ बी' लाई जबर्जस्ती घर नं. २३७ र २४१ को बीचमा सिर्जना गरिएको छ ।

होम्सको लोकप्रियतालाई देखेर 'सिटी अफ वेस्टमिनिस्टर'ले त्यो घर नम्बर सुरक्षित राखिदिएको रहेछ । कुनै कम्पनीको रजिस्टर्ड ट्रेड मार्कजस्तै अरु कसैले प्रयोग गर्न नपाउने गरी त्यो घर नम्बर सुरक्षित राखिदिनु आफैंमा अनौठो कार्य थियो ।लेखक डोयल कहाँ बस्छन्, अधिकांश पाठकलाई थाहा छैन । उनको घरको अवस्था के छ ? खासै महत्व दिइएको छैन । सधैं समाचारमा आइरहने अमेरिकाको ह्वाइट हाउस, पेन्टागन, बेलायतको बकिंघम प्यालेस वा नेपालको संसद् भवन कुन सडकको कति नम्बर घरमा पर्छ भन्ने कुरा कमैलाई थाहा छ । तर, सर्लक होम्सको डेरा 'बेकर स्ट्रिट २२१ बी' संसारभर परिचित छ । त्यही भएर नगरपालिकाले त्यो बाध्यकारी कदम चालेको होला ।

'सर्लक होम्स म्युजियम'को नजिकै पुगेपछि मूल ढोका अगाडिदेखि परसम्म लाइनमा बसेका मानिस देखेँ । 'सर्लक होम्स सोसाइटी अफ इङ्लेन्ड'ले सञ्चालनमा ल्याएको उक्त म्युजियम हेर्न आउने मानिसको ताँती देख्दा आश्चर्यचकित भइन्छ । भिक्टोरियन समयको त्यो घरको प्राचीनता, बनोट र ऐतिहासिकताका कारण सरकारले विशेष रूपमा सरंक्षण गरेको रहेछ । लेखक डोयलको कथा तथा उपन्यासमा उल्लेख भएअनुसार उक्त घरमा जासुस सर्लक होम्स, डाक्टर वाटसन् र श्रीमती हड्सन् बस्थे । अहिले उक्त भवनभित्र सर्लक होम्ससँग सम्बन्धित कथा र उपन्यासमा वर्णन भएको कुरासँग ठ्याक्कै मिल्ने वस्तु प्रदर्शनीमा राखिएका छन् ।

म्युजियमको रूपमा सञ्चालन गरिएको काल्पनिक पात्रको काल्पनिक डेराका काल्पनिक सामग्री हेर्न भनेर करिब दुई हजार नेपाली रुपैयाँ प्रवेश शुल्क तिरेर लाइनमा लागेँ । प्रवेशद्वारमा सर्लक होम्स बनेर उनकै जस्तो लुगा लगाएको व्यक्तिले स्वागत गरे । साँघुरो भर्‍याङ चढेर पहिलो कोठा पुग्दा दर्शक सर्लक होम्सको कुर्सीमा बसेर फोटो खिचिरहेका थिए । त्यहाँ उनले प्रयोग गर्ने गरेको म्याग्निफाइङ ग्लास, स्मोकिङ पाइप, भ्वाइलिन, नोटबुक आदि सामग्री थिए । ती सामग्री हेर्दा लाग्थ्यो, उनी त्यही कोठामा बसेर जटिलभन्दा जटिल केसको समाधान गर्थे । दोस्रो तलामा डाक्टर वाटसन्को बेडरुम थियो । त्यहाँ विभिन्न कागजात र केही केससँग सम्बन्धित कागजात, हस्तलिखित डायरी आदि थिए । तेस्रो तलामा मैनले बनेका पूर्णकदका केही प्रतिमूर्ति थिए । त्यसमा सर्लक होम्स र प्रोफेसर मोरियार्टीका मूर्ति मुख्य आकर्षक थिए ।

डोयलका कथा र उपन्यासमा उल्लेख गरिएका पात्रहरूले प्रयोग गर्ने सामान कल्पनाका आधारमा प्रदशर्नीका लागि सजाएर राखिएका थिए । ती सामानका बनोट र रङ हेर्दा उतिबेलाको समयको झझल्को दिन्थ्यो । ती सबै दृश्य हेरिसकेपछि यस्तो लाग्थ्यो, ती कोठामा कुनैबेला तिनै पात्र बस्ने गर्थे । सामानहरू तिनै पात्रहरूले प्रयोग गर्थे । ती सबै काल्पनिक पात्रको नाममा राखिएका सामान हुन् भन्ने म्युजियम हेर्दा हेर्दै दर्शकले बिर्सन्थे । र, मैले पनि बिर्सेँ । ती सबै काल्पनिक हुन् भन्ने थाहा हुँदाहुँदै पनि कस्तो अचम्मको भ्रम सिर्जना भयो ! म आफैलाई चिमोट्छु, टाउको झट्कार्छु । अझै भ्रमबाट मुक्त हुन नसकेकोमा आश्चर्यचकित हुन्छु ।

जासुसी तथा ऐतिहासिक उपन्यास र वैज्ञानिक साहित्यमा बेजोड कलम चलाउने आर्थर कोनन डोयलका चारवटा उपन्यास र ५६ वटा कथा प्रकाशित छन् ।
पेसाले मेडिकल डाक्टर भए पनि उनलाई लेखनमा मात्र सफलता मिल्यो । सर्लक होम्सको धारावाहिक कथाले उतिबेला बेस्टसेलरको रूपमा रेकर्ड बनाएको थियो । लोकप्रियताका कारण संसारको धेरै भाषामा उनका कृति अनुवाद भएका छन् । उनका उपन्यास र कथाका चर्चित पात्र सर्लक होम्स प्राइभेट जासुस हुन् । उनी आफ्नो बुद्धि र कौशलले कठिनभन्दा कठिन समस्याको समाधान गर्न माहिर हुन्छन् । यतिसम्म कि प्रहरीहरू पनि जटिलभन्दा जटिल समस्या सुल्झाउन सर्लकसँगै सल्लाह लिन आउँछन् ।
सर्लक होम्स संसारभरका नाटक, सिनेमा र धारावाहिक टेलिशृंखलामा अत्यधिक रूपमा देखाइएका छन् । अहिलेसम्म दुई सयवटा फिल्ममा ७० भन्दा बढी अभिनेताले उनको चरित्रमा अभिनय गरेका छन् । गिनिज वल्र्ड रेकर्डले सबैभन्दा बढी चित्रित चरित्र भनेर सर्लक होम्सलाई उल्लेख गरेको छ ।
अधिकांश कृतिमा लामो समयदेखि नायक रहेका सर्लक होम्सको चरित्रउपर कति लेख्नु भनेर एकपटक लेखक डोयललाई दिक्क लागेछ । डोयलले आफ्नो कृति 'द एडभेन्चर अफ द फाइनल प्रोब्लेम'मा सर्लक होम्सलाई अन्त्यमा मारी दिन्छन् । सर्लक होम्सलाई मारेको कुरा पाठक तथा उनका प्रशंसकलाई पटक्कै मन पर्दैन । सर्लक होम्सका प्रशंसकले लेखकको घरअगाडि गएर विरोध प्रदर्शन गरे ।

डोयलसँग भेट हुँदा अधिकांश व्यक्तिहरूले रोष प्रकट गर्न थालेपछि उनी पहिलेको कदम सच्याउन बाध्य भए । सर्लक होम्सको लोकप्रियता र पाठकको इच्छालाई सम्मान गर्दै त्यसको १० वर्षपछि डोयलले प्रकाशनमा ल्याएको 'द हाउन्ड अफ द बास्करभिल'मा होम्सलाई पुनर्जीवन दिन्छन् । सर्लक होम्सले पुनर्जीवन पाएपछि पाठकहरूबाट डोयललाई धन्यवाद र शुभकामनाको ओइरो लाग्यो । जतिसुकै ख्यातिप्राप्त भए पनि आखिरमा पाठकलाई उपेक्षा गरेर लेखकमात्र अगाडि बढ्न नसक्दो रहेछ ! जे लेखे पनि पाठकहरूले पढिहाल्छन् भन्ने लेखकका कृति पाठकले केही नभनी र नपढिकनै रसातलमा मिल्काएको धेरै उदाहरण हाम्रैसामु छन् । सायद त्यसैले भनिएको होला 'पाठकहरू भनेका भगवान् हुन् ।'

म्युजियमको तीनैतला घुमिसकेपछि भुइँतलाको शुभिनियर पसलमा प्रवेश गरेँ । डोयलले लेखेका पुस्तक र डीभीडी एक कुनामा सजाएर राखिएको थियो । बिक्रीमा राखिएका सर्लक होम्सको तस्बिर अंकित टिसर्ट, टोपी, प्लेट, कप, कलम, डायरी, म्याग्निफाइङ ग्लास, स्मोकिङ पाइप, ब्याग, क्यालेन्डर, पोस्टकार्ड आदि सामग्री घुमीघुमी हेरेँ । ती सामग्रीमा लेखक डोयलको कुनै नामनिसाना थिएन । हरेक सामग्रीमा सर्लक होम्समात्र व्याप्त थिए । पसलका सबै सामग्री चित्ताकर्षक थिए । सम्झनास्वरूप कुनै एउटा सानो चिनो लिनु पर्ला भनेर दोहोर्‍याएर चक्कर लगाएँ । अन्त्यमा 'बेकर स्ट्रिट २२१ बी' लेखेको 'कि रिङ' मन पर्‍यो र उठाएँ । पैसा तिरेर बाहिर निस्किँदा म्युजियम हेर्न चाहनेहरूको भीड प्रवेशद्वारमा उस्तै थियो । हातमा 'कि रिङ' खेलाउँदै बेकर स्ट्रिटको भीडमा मिसिएँ ।