किन छ चीनमा बोधिचित्तको महत्व ?
काभ्रेको तिमाल क्षेत्रमा पाइने हाडेबयर समूहअन्तर्गतको एक प्रजाति बोधिचित्त केही वर्षयता त्यहाँका बासिन्दाका लागि अनुपम जैविक सम्पदा बनेको छ । त्यहाँका बासिन्दाले बोधिचित्त अर्थात् बौद्धमाला बेचेर मनग्य आर्थिक उपार्जन गर्दै आएका छन् । बौद्धमार्गीका निम्ति बोधिचित्तको बुद्धमाला महत्वपूर्ण आध्यात्मिक सामग्री हो । उनीहरू ध्यान गर्दा र अन्य अवस्थामा पनि माला हातमा राखेर त्यसका दाना गनिरहन्छन् ।
तिमालकै प्रभावमा परेर देशभरका पहाडी भूभागमा बोधिचित्त बिरुवा पचासौं हजार संख्यामा लगाइएको अनुमान छ । त्यो क्रम अझै जारी छ । अझ सन् २०१५ मा खेमराज भट्टराई र मित्रलाल पाठकले बोधिचित्त विश्वको निम्ति नयाँ र नेपालमा मात्रै पाइने दाबी गर्दै त्यसको नामकरण भगवान् बुद्धको समर्पणमा 'जिजाइफस बुद्धेन्सिस्' गरे।
'जिजाइफस'ले एक किसिमको हाडेबयर समूह अर्थात् वनस्पतीय जिनस् जनाउँछ । त्यसले बोधिचित्तप्रति सर्वसाधारणको अझ ध्यानाकर्षण बढ्यो । काठमाडौं उपत्यकाका कतिपय पूmलका नर्सरीसमेत बोधिचित्तको बिरुवा उमार्न पछि परेनन् । तिमाल क्षेत्रमा त घरघरमै बोधिचित्तको नर्सरी भेटिन्छ ।
बोधिचित्त नेपालबाहेक अन्त कतै अहिलेसम्म नपाइएको अर्थात् नेपालको रैथाने भन्ने कुराचाहिँ खोज-अनुसन्धानमै समर्पित वनस्पतिविज्ञका निम्ति पत्याइहाल्ने आधार थिएन । किनभने तिमाल क्षेत्रमा बोधिचित्त प्राकृतिक बासस्थल अर्थात् जंगलमा पाइएको जानकारी छैन । घर वरपर लगाइएको अवस्थामा मात्रै छ । त्यसको अर्थ, त्यो कतैबाट ल्याइएको हो । र, नचिनिएको वनस्पति भेट्दैमा अनुसन्धान र पहिचानका सबै विधि नपनाई विश्वको निम्ति नयाँ ठहर गर्नु वाञ्छनीय हुँदैन । अर्को कुरा फरकफरक भूगोलमा उही वनस्पतिमा पनि केही भिन्नता देखिन्छ । जस्तो पातको साइज सानो ठूलो, फलका आकार घटबढ देखिनु एकै प्रजातिका विविध रूप हुन् । तसर्थ, तिनै आधारमा विश्वको निम्ति कुनै वनस्पति प्रजातिलाई नयाँ भनिदिनु अन्यथा हुन जान्छ ।
दुईचारवटा स्थायी रूपमा आकारमा देखिने भिन्नता भइदिएमात्रै भिन्नै प्रजाति मान्न सकिने आधार बन्छ ।प्रजाति विशेषमा के कस्तो भिन्नता हुन्छ भन्ने कुरा अफ्रिकन र एसियन हात्ती दाँज्दा प्रस्ट बुझिन्छ । भलै ती दुई हात्तीको समूह (जिनस) नै फरक हुन् । दुवै हात्ती उस्तैउस्तै देखिन्छ । तर, राम्ररी नियाल्दा उचाइ र ओजनका अतिरिक्त सुँड, टाउको, खोपडी, खुट्टाको नङको संख्या, कानको आकार, ढाडको बनावट आदिमा फरक हुन्छ । जस्तो अफ्रिकन हात्तीको सुँडको टुप्पो दुई भागमा चिरिएको हुन्छ । जब कि एसियन हात्तीको चिरिएको हुँदैन । अफ्रिकन हात्तीको भाले र पोथी दुवैको दारा हुन्छ तर एसियन हात्तीमा भालेको मात्रै दारा हुन्छ । अफ्रिकी जंगलमा पाइने हात्तीको अगाडि र पछाडिको खुट्टामा क्रमशः पाँच र चारवटा नङ हुन्छ । अफ्रिकाकै झाडीमा बस्ने हात्तीको अगाडि र पछाडिको खुट्टामा चार र तीनवटा मात्र नङ हुन्छ । एसियन हात्तीको भने अगाडि र पछाडिको खुट्टामा पाँच र चारवटा नङ हुन्छ । प्रस्ट फरक भने कान पनि हो । अफ्रिकन हात्तीको कानको आकार अफ्रिकाको नक्शाजस्तै र एसियन हात्तीको भने भारतको नक्सा जस्तो हुन्छ ।
गैररैथाने
अब दुई भिन्न हात्ती प्रजातिमा के कति फरक भन्ने सन्दर्भबाट बोधिचित्त नेपालको रैथाने हो होइन भन्ने प्रसंगतर्फ लागौं । नेपालमा पूmल फुल्ने वनस्पतिमध्ये रैथाने प्रजातिका बारेमा एकीकृत जानकारी सर्वप्रथम टीबी श्रेष्ठ र आरएम जोशीको एक पुस्तकमा सन् १९९६ मा छापिएको थियो । पुस्तकको नाम थियो 'रेयर, इन्डेमिक एण्ड इन्डेन्जर्ड प्लान्टस् अफ नेपाल' । उक्त पुस्तकमा नेपालमा २४६ प्रजातिका पूmल फुल्ने रैथाने वनस्पति प्रजाति पाइन्छ भन्ने जानकारी छ । त्यो जानकारी सन् २००८ सम्म अकाट्यजस्तै विभिन्न पुस्तक तथा अनुसन्धानात्मक लेखहरूमा सारियो । सन् २००९ मा वन मन्त्रालयअन्तर्गत वनस्पति विभागले 'इन्डेमिक फ्लावरिङ प्लान्टस् अफ नेपाल, खण्ड एक' प्रकाशन गर्यो । त्यसैको अन्य दुई खण्ड सन् २०१० र ११ मा प्रकाशन भयो । त्यसले नेपालमा पाइने पूmल फुल्ने रैथाने वनस्पतिसम्बन्धी जानकारी अद्यावधिक गर्यो ।
पछिल्लोपटक सन् २०१६ मा, वनस्पति विभागले प्रकाशन गर्ने बुलेटिन अफ डिपार्टमेन्ट अफ प्लान्ट रिसोर्सेसमा रैथाने वनस्पति सूची अद्यावधिक गरिएको छ । लेखको शीर्षक छ, 'इन्डेमिक फ्लावरिङ प्लान्टस अफ नेपाल : एन अपडेट' । लेखमा ३२४ रैथाने वनस्पतिबारे जानकारी समावेश छ । उक्त लेखमा 'जिजाइफस बुद्धेन्सिस्' समावेश छैन । उसो त वनस्पतिको नामसम्बन्धी जानकारी दिने इन्टरनेसनल प्लान्ट नेम इन्डेक्स (आइपिनी)ले त्यतिखेरै 'जिजाइफस बुद्धेन्सिस्'लाई एक छुट्टै प्रजाति मानी उसको विद्युतीय सञ्जालमा त्यो जानकारी प्रकाशन गर्यो । त्यो अद्यावधि कायमै छ ।
बोधिचित्त नेपालमा जस्तै भुटानमा पनि विगत ६ सय वर्षदेखि रोप्ने गरिएको जानकारी इन्डियन जर्नल अफ प्लान्ट साइन्सले सन् २०१५ मै प्रकाशन गरेको थियो । हालै चीनमा नेपालबाट बोधिचित्तको नमुना लगी गरिएको एक आणुवंशिक विश्लेषणअनुसार 'जिजाइफस बुद्धेन्सिस्'को विवरण चीनकै एक बयर प्रजाति 'जिजाइफस जिआंगचेंगेन्सिस्'सँग हुबहु मिल्यो । त्यसले बोधिचित्तको वनस्पतीय नाम 'जिजाइफस बुद्धेन्सिस्' नभई 'जिजाइफस जिआंगचेंगेन्सिस्' हो भन्ने पुष्टि गर्छ । त्यसबाट बोधिचित्त नेपालको रैथाने वनस्पति भन्न मिल्दैन र अर्कोतिर भट्टराई र पाठकद्वयको खोज विज्ञान जगत्का निम्ति नयाँ हुन सकेन । बरु, अनुसन्धान फितलो र गहिराइमा पुग्न नसकेको प्रमाणित भयो ।
चीनमा बोधिचित्त
बोधिचित्तको नमुना वैज्ञानिक रूपमा अध्ययन अनुसन्धानका निम्ति सर्वप्रथम चीनस्थित पश्चिम सिचुआन प्रान्तको जिआंगचेंग भन्ने ठाउँबाट संकलन गरिएको अभिलेखमा देखिन्छ । त्यो सन् १९७९ भन्दा अघिको कुरा हो । त्यस बेला वाईएल चेन र पिके चाउलले उक्त नमुना विश्वको निम्ति नयाँ पाए र नामकरण गरे जिआंगचेंगलाई जोडेर 'जिजाइफस जिआंगचेंगेन्सिस्' । उक्त जानकारी 'बुलेटिन अफ बोटानिकल ल्याबोर्टोरी अफ नोर्थ-इस्टर्न फोरेस्ट्री इन्स्टिच्यूट हर्बिन' अंक ५ (८८) संस्करण सन् १९७९ मा छापियो । पछिल्लोपटक सन् २००७ मा 'फ्लोरा अफ चाइना' को भोलम १२, पेज १२१ मा उक्त वनस्पतिको विवरण सविस्तार छापिएको छ, जुन विद्युतीय सञ्जालमा उपलब्ध छ ।
जिआंगचेंगस्थित एक नदी किनारमा उक्त वनस्पति समुद्री सतहबाट करिब दुई हजार आठ सय मिटर भूसतह उचाइमा पाइएको थियो । गजब के देखिन्छ भने बोधिचित्तको बोट सर्वप्रथम चीनमा अध्ययन अनुसन्धान भयो । तर, त्यसको दानाबाटै नेपालमा बोधिमाला बनाइन्छ र चीनतिरै निर्यात हुन्छ भन्ने जानकारी त्यहाँ विल्कुलै छैन । त्यो कुरा केही महिनाअघि मात्र बोधिचित्तको नामकरण 'जिजाइफस बुद्धेन्सिस्' गर्नेमध्ये एक मित्रलाल पाठकले नै पत्ता लगाएका हुन । त्यो कुरा चिनियाँले थाहा पाएका हुँदा हुन् त किन तिनैले बुद्धमाला लाखौं रुपैयाँ तिरेर चीन लैजान्थे ? उनीहरूले उतै त्यसको बृहत् खेती गरेर संसारभरका बौद्धमार्गीलाई सस्तो दाममा बेच्न सक्थे, बुद्धमाला ।
दुईपटक नामकरण
वनस्पति अध्ययन अनुसन्धानमा एकै प्रजातिको वनस्पतिलाई एकभन्दा बढीपटक विश्वका निम्ति नयाँ भनी नामकरण गर्ने गरेको उदाहरण प्रशस्तै भेटिन्छ । त्यस्तो अवस्थामा, जुन पहिलोपटक नामकरण भएको हुन्छ, त्यसलाई वास्तविक नाम अर्थात् एसेप्टेड नेमका रूपमा लिइन्छ । पछि भूलवश दिइएको नामचाहिँ त्यसैको सिनोनेमको रूपमा दर्ज हुन्छ । कहिलेकाहीँ सुरुमा दिइएको नाम नै पनि गलत हुन्छ । जस्तो वनस्पति भने पनि विश्वको निम्ति नयाँ त हुन्छ तर प्रजातिको समूह अर्थात् जिनस नै ठीकसँग पहिचान नगरी नयाँ नाम दिइएको हुन्छ । त्यसरी गलत नामकरण भएको छ भने कुनै बेला अन्य कसैले त्यसलाई सच्याएर पुनः नामकरण गर्छन् । त्यसरी पुनः नामकरण गरेको अवस्थामा भने पछि नाम दिइएको एसेप्टेड र अगाडि राखिएको नामचाहिँ सिनोनेम हुन जान्छ ।
'जिजाइफस बुद्धेन्सिस्' र 'जिजाइफस जिआंगचेंगेन्सिस्' एकै हुन् भन्ने माथि चर्चा गरियो । 'जिजाइफस जिआंगचेंगेन्सिस' सन् १९७९ मा र 'जिजाइफस बुद्धेन्सिस्' सन् २०१५ नाम दिइएको हो । तसर्थ, वनस्पतिशास्त्रको बहिखातामा अब बोधिचित्तको एसेप्टेड नेम 'जिजाइफस जिआंगचेंगेन्सिस' र 'जिजाइफस जिआंगचेंगेन्सिस' सिनोनेमका रूपमा दर्ज भएको छ ।
मित्रलाल पाठक र अरूहरूको एक लेख हालै एक विद्युतीय सञ्जालमा प्रकाशन भएको छ । लेखको शीर्षक छ, 'मोलेक्युलर कन्फरमेसन या जिजाइफस बुद्धेन्सिस् एन्ड इट्स रेलिजिअस एन्ड इकोनोमिक भ्याल्यु' । उक्त लेखअनुसार बोधिचित्तको एसेप्टेड नेम 'जिजाइफस जिआंगचेंगेन्सिस्' र 'जिजाइफस बुद्धेन्सिस्' सिनोनेममा दर्ज भएको जानकारी प्रकाशमा आएको हो । त्यसले खेमराज भट्टराई र मित्रलाल पाठकद्वयले बोधिचित्तलाई भूलवश 'जिजाइफस बुद्धेन्सिस्' नामकरण गरेका थिए भन्ने बुझिन्छ । उक्त जानकारी अनुसन्धानकर्ता पाठककै अनुसन्धानबाट साबित भएको हो । पाठकले काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाबाट बोधिचित्तको कलिलो पात संकलन गरे ।
संकलित पातलाई सानो प्लास्टिकको बट्टामा सिलिका जेल नामक रासायनिक पदार्थमा राखेर बन्द गरे । त्यो चीनको बेजिङस्थित टायगेन बायोटेक ल्याबोर्टरीमा पुर्याए । त्यसलाई 'डीएनए इक्स्टयाक्सन किट'बाट अनुसन्धान सुरु गर्दै त्यसमा रहेका आणुवंशिकसम्बन्धी विभिन्न जानकारी अध्ययन गरे । अनि प्राप्त नतिजा बयर समूह अर्थात् 'जिजाइफस'का अन्य प्रजातिहरूको आणुवंशिक अध्ययनसँग तुलना गर्दै लगे ।
संसारभर जिजाइफस समूहका सयभन्दा बढी प्रजाति छन् । भारत, चीन, नेपाल र भुटानमै क्रमशः १७, १२, ८ र ७ प्रजाति छन् । पाठकले बोधिचित्तको आणुवंशिक अनुसन्धानपछि प्राप्त गरेको आणुवंशिक विवरण चीनमा पाइने बयरको एक अर्को प्रजाति 'जिजाइफस जिआंगचेंगेन्सिस्' सँग करिबकरिब हुबहु मिल्न गयो । त्यसले चीनको सिचुआन प्रान्तको जिआंगचेंगमा भेटिने 'जिजाइफस जिआंगचेंगेन्सिस्' र 'जिजाइफस बुद्धेन्सिस्' एकै हुन् भन्ने पुष्टि गर्यो । त्यस नतिजाबाट एकै वनस्पतिलाई भिन्न दुई देशमा ३६ वर्षको अन्तरालमा दुई भिन्नभिन्न नाममा नामकरण गरिएछ भन्ने प्रस्ट भयो । हिजोआज आणुवंशिक संरचनाका आधारमा पहिचान गरिएको नमुनालाई बढी भरपर्दो मानिन्छ । भलै त्यो प्रविधिमा कमै नेपालीको दख्खल छ ।
रहस्य
बोधिचित्तलाई केही नेपाली वनस्पतिविज्ञले नेपालको रैथाने होइन भनेर शंका गर्नुले उनीहरू वनस्पतिशास्त्रमा कति गहन ज्ञान राख्छन् भन्ने पुष्टि हुन्छ । तर, बोधिचित्त नेपालको रैथाने नभइदिनु निश्चय नै दुःखको सन्दर्भ हो । त्यसरी नै अझै त्यसले दुई खालका प्रश्न अनुत्तरित नै छाडेको छ । पहिलो, चीनबाट बोधिचित्त कहिले र कसले तिमाल क्षेत्रमा ल्यायो ? उता नेपालबाट भुटान लैजाने त एक बौद्ध धर्मगुरु थाङ टोङ ग्याल्पो हो भन्ने लेखिएको भेटिन्छ । दोस्रो, के अब पनि चिनियाँहरूले बुद्धमाला चीन लैजान्छन् ? बुद्धमाला नबिक्ने अवस्था आए पचासौं हजार संख्यामा लगाइएका त्यसको बोटको अस्तित्व अब के होला ?
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
