उजिरसिंह थापाको सालिक

पाल्पा तानसेनमा उजिरसिंह थापाको सालिक अनावरण समारोहमा उपस्थित भइरहँदा मेरो मनमा उनको इतिहास झल्झली आइरह्यो । मनमा प्रश्न उठ्यो, उनको योगदान जान्ने नयाँ पुस्ता कति होलान् ? यो लेख त्यही प्रश्नले जन्माएको हो ।शाके संवत् ११११ वि.सं.१२४६ सालदेखि कुलका आदि पुरुषका रूपमा मान्दै आएका कालु थापाका दरसन्तानहरू आत्रेय बगाले थापाले चिनिन्छन् । ती सन्तानमध्ये पृथ्वीनारायण शाहको सेनामा डिठ्ठा एवम् प्रभावशाली सरदार थिए वीरभद्र थापा ।

उनका तीन छोरा थिए- जीवन थापा, वंशराज थापा र अमरसिंह थापा । कान्छा छोरा साना काजी अमरसिंह थापाका सात भाइ छोरा थिए- भीमसेन थापा, नयनसिंह थापा, बख्तावरसिंह थापा, अमृतसिंह थापा, रणवीरसिंह थापा, रणवम थापा, रणध्वज थापा । माहिला नयनसिंह थापाले कांगडामा अंग्रेजसँगको लडाइँमा वीरगति प्राप्त गरेका थिए । उनैकी कजिनी रणकुमारीको कोखबाट वि.सं. १८५२ साल चैत्र कृष्ण प्रतिपदा चित्रानक्षत्र वृहस्पतिबारका दिन जन्मेका थिए उजिरसिंह थापा, जो पछि कर्णेल भए । पिता नयनसिंह थापाको मालकांगडाको लडाइँमा मृत्यु हुँदा उनको उमेर नौ÷दस वर्षको मात्र थियो।

उजिरसिंहका हजुरबुबा साना काजी अमरसिंह थापा पाल्पामा तैनाथ थिए । उनको १८७१ साल कात्तिक ७ गते ५५ वर्षको उमेरमा मृत्यु भएपछि मरवट नीतिबाट तिखारिएका कर्णेल उजिरसिंह थापा १९ वर्षको उमेरमा तैनाथवाला भएर पाल्पा आएका थिए । रणध्वज थापासँग रहेको संवत् १८७१ साल मिति कात्तिक वदी ९ रोज १ मा भगीरथ जैसीलाई लेखिएको रुक्कापत्रअनुसार आफ्ना हजुरबुबा साना काजी अमरसिंह थापाको मृत्यु भएको २० दिनपछि यसतर्फको अख्तियारी लिई कात्तिकको २६ गते काठमाडौंबाट हिँडेर मंसिर ८ गते तैनाथवाला भएर उनी पाल्पा आई पुगेका थिए । यिनी पाल्पा आएलगत्तै युद्धको तयारीमा लागेका थिए ।

त्यतिबेला ब्रिटिस साम्राज्यको इकोनोमिक इन्जिनको रूपमा रहेको 'इस्ट इन्डिया कम्पनी' सन् १८१३ मा चार्टर्डको नवीकरणपछि व्यापारमा भएको एकाधिकार तोडिएर चिया र चीनसँगको व्यापारमा साँघुरिन पुगेको थियो । कम्पनी सरकारलाई चीन जाने व्यापारिक मार्ग र चियाखेतीको लागि उर्वरभूमिको आवश्यकता थियो । चीन जाने बाटो र चियाखेतीको लागि उर्वरभूमि नेपालको सरहदभित्र नै थियो । यी दुवै सहज रूपले नेपालले दिँदैन भन्ने कम्पनी सरकारले बुझेको थियो । पाल्पा राज्य नेपालमा विलय भएपछि सेनहरूले चर्चेको बुटवल, स्युराजलगायतका जग्गाको राजस्व उठाउने विषयमा अंग्रेजसँग खचपच सुरु भयो ।

वि.सं. १८५२ तिर जुम्ला नेपाल अधिराज्यमा गाभिएपछि जुम्लाको अधीनमा रहेको मुस्ताङले जुम्लालाई तिर्दै आएको राजस्व नेपाललाई तिर्र्न थालेको थियो । पाल्पा विजयपछि सेनहरूले चर्चेका ती भू-भागमा नेपालको दाबी रह्यो । अर्कोतर्फ, अठारौं शताब्दीको अन्त्यतिर मुगल साम्राज्यको सूर्य अस्त हुने आभास भएपछि राजस्व पनि नउठ्ने, राज्यमा शान्ति कायम गर्न नसक्दा र कम्पनी सरकारसँग लिएको ऋण रकम पनि तिर्न नसक्दा वि.सं. १८५८ सालतिर अवधका बजिरले गोरखपुरलगायत त्यसका आसपासका क्षेत्रहरूलगायत न्यून राजस्व तिरेर अवधले कम्पनी सरकारलाई हस्तान्तरण गरेको थियो । कम्पनी सरकारले सो भू-भागमा आफ्नो दाबी गरिरहनुका साथै पूर्वका १२२ मौजाहरूको विषयमा पनि खिचिलो उठाइरहेका थियो ।

कम्पनी सरकारलाई चीन जाने व्यापारिक मार्ग र चियाखेतीको लागि उर्वरभूमिको आवश्यकता थियो । चीन जाने बाटो र चियाखेतीको लागि उर्वरभूमि नेपालको सरहदभित्र नै थियो । यी दुवै सहज रूपले नेपालले दिँदैन भन्ने कम्पनी सरकारले बुझेको थियो ।

यही खचपच बीच २५ दिनभित्र नेपालले बुटवल स्युराज नछाडे कम्पनी सरकारले सो ठाउँमा अधिकार गर्नेछ भन्ने आशयपत्र अंग्रेजले वि.सं. १८७० साल फागुनमा पठायो । नेपाल सरकारले छलफल नै गर्न नपाउँदै वि.सं. १८७१ साल वैशाख १० गतेका दिन बुटवल चौकीमा रहेका दुई चारजना नेपाली रक्षकलाई हताहत गरी कम्पनी सरकारले बुटवलमा कब्जा गर्‍यो । एक्कासि कम्पनी सरकारले कब्जा गरेपछि पाल्पाका तैनाथवाला साना काजी अमरसिंह थापा बुटवल फिर्ता गर्न वि.सं. १८७१ साल जेठ १० गतेका दिन बुटवलतिर लागे । कम्पनी सरकारका सिपाहीसँग लडी बुटवल फिर्र्ता गरे । बुटवल फिर्ता लिए पछि तिनाउ नदीको किनारमा मन्दिर निर्माण गरी लक्ष्मीनारायणको मूर्ति स्थापना गरे ।

बुटवल फिर्ता भए पनि कम्पनी सरकारले बुटवल, स्युराजलगायत विभिन्न विषयमा खिचलो निकाली नेपाल र कम्पनी सरकारबीच सन् १८०१ मा भएको सन्धिको धारा ५ मा व्यवस्था भएकोे 'दुई देशबीच सीमासम्बन्धी विवाद भएमा न्याय र अधिकारको सिद्धान्तको आधारमा दुवै देशका प्रतिनिधि बसेर सीमा निर्धारण गर्ने' व्यवस्थालाई अवहेलना गरी १ नम्बर १८१४ का दिन नेपाल उपर कम्पनी सरकारले एकतर्फी युद्ध घोषणा गरेको थियो ।

यस युद्धमा कम्पनी सरकारले रूपार, सरहानपुर, गोरखपुर, दानापुर आदि विभिन्न नाकाहरूबाट नेपालउपर आक्रमण गरी नेपालमा अधिकार जमाउने उद्देश्य राखेको थियो । सामरिक महत्व बोकेको पाल्पालाई सर गरी नेपाल दरबार र पश्चिम कुमाउँ गढवालको शक्तिसेतुलाई छिन्नभिन्न गरी नेपालको शक्तिलाई कमजोर पार्ने मनसुवा लिएर कम्पनी फौज बुटवल हुँदै पाल्पा हान्ने रणनीति बनाएको थियो । परिस्कृत हातहतियारले सुसज्जित कम्पनी फौजलाई कम सैन्यशक्ति र घरेलु हातहतियारले परास्त गर्नु चानचुने थिएन । 'युद्ध हतियारले लडिँदैन, विचारले लडिन्छ' भन्ने मूलमन्त्र बोकेका नेपाली सेनाको नेतृत्व गर्ने कर्णेल उजिरसिंह थापा एवम् नेपाली सेनाको सुझबुझ, रणकौशल, वीरता र धीरताले जितगढीबाट कम्पनी फौजलाई एक पटक होइन, पटकपटक परास्त गरी नेपालको सार्वभौमसत्तालाई जोगाएका थिए । यतिमात्र होइन संसारलाई नै आफ्नो साम्राज्यभित्र समेट्ने मनसुवा बोकी अगाडि बढिराखेको अंग्रेजलाई यस्तो कन्दरामा पनि हामीलाई परास्त गर्ने शक्ति रहेछ भन्ने बोध गराएका थिए ।

युद्ध कुशलता समर सौन्दर्यका नायक कर्णेल उजीरसिंह थापामा थियो नै । युद्धमा विजय भएपछि आफ्नो भाकलबमोजिम तानसेनको मध्यभागमा तीनतले मन्दिर निर्माण गरी श्री ७ रणउजिरेश्वरी भगवतीको अष्टधातुको मूर्ति स्थापना गरी सालिन्दा कृष्णजन्माअष्टमीका दिन विजय उत्सव (जात्रा) मनाउने परम्परा बसालेकोमा उनीमा धार्मिक आस्थाको बहुलता रहेको देखिन्छ । यसको साथै राज्य व्यवस्थालाई चुस्त राख्न वि.सं. १८७९ सालमा 'जंगी तथा निजामती स्थिति बन्देज' नामक पुस्तकको तर्जुमा गरी एक कुशल प्रशासकको रूपमा पनि कर्णेल उजिरसिंह थापा देखिन्छन् ।

यस्ता वीर योद्धाको कलिलै उमेरमा वि.सं. १८८१ साल मार्ग सुदी १२ (मार्ग २० गते) काठमाडौं आर्यघाटमा २९ वर्षको उमेरमा मृत्यु भयो । मृत्युको एघारौं दिनको काम सकिएपछि कर्णेल उजिरसिंह थापाको जेठी मुख्यानीबाट जगदिव्यश्वरी छोरीको जन्म भयो । छोरी जन्मेपछि सपिण्डन शुद्धशान्ति कार्य रोकियो । जन्मेको एघारौं दिनमा नामकर्म, सपिण्डन शुद्धशान्ति पनि एकै दिन भयो । कर्णेल उजिसिंह थापाका छोरा शेरजंगबहादुर थापालाई जनरल भीमसेन थापाले वि.सं. १८८१ साल फागुन १८ गते आइतबार आफ्नो छोरा बनाई ल्याएका थिए । भीमसेनको घर ल्याइएकै दिन उनले कर्णेली दर्शन गरेका थिए ।

कम्पनी सरकारको नेपालसँग भएको युद्धमा हार भएको विन्दुबाट नै कम्पनी सरकारको अवनति सुरु भएको थियो । नेपालसँगको युद्धमा चेत नखाएका कम्पनी सरकारले त्यसपछि पनि अरूसँग युद्ध खेल्दै १ सितम्बर १८५८ मा एउटा मूल्यवान् उपहारको रूपमा 'हर मेजेस्टी' लाई भारत सुम्पियो । यसरी नेपालउपर आधिपत्य जमाउन खाज्ने कम्पनी सरकार भूतकालको महाविस्मरण-सागरमा विलिन हुन पुग्यो । तर वीरता, धीरता, रणकौशल, राष्ट्रियता र राष्ट्रिय गौरवको गाथासँगै नेपाल, 'नेपाल' नै रहिआएको छ ।