एक अनुवादकको डायरी
दोस्रो दर्जाको लेखकको अव्यक्त व्यथा हो यो । एउटाको व्यथा सुन्ने-पढ्नेका लागि प्रायः कथाझैं लाग्न सक्छ । त्यसैले यसलाई गौण लेखकको कथाभन्दा पनि हुन्छ । यस गौण लेखकलाई दुनियाँले अनुवादक भन्छ । लेखकलाई अनुसरण गरेर लेख्ने भएकाले अनुवादकलाई पिछलग्गु लेखकभन्दा पनि हुन्छ । चलिआएको शास्त्रले आलंकारिक भाषामा उसलाई लेखकको छाया पनि भनेको छ । सुरुमा उसले शास्त्रका यिनै र यस्तै कुरा पढ्यो । त्यसैलाई स्वीकार्यो । व्यवहारमा यिनै र यस्तै कुरा देख्यो । तिनैलाई आत्मसात् गर्यो । उसले झन्डै एक दशकअघि सोच बनायोे- म पनि अनुवाद गर्छु । त्यसपछि अनुवादतिर लाग्यो । लेखकका पछाडि उभियो । लेखकको दायाँबायाँ हिँड्यो । उसले भनेको थियो, लेखेको थियो, स्वीकारेको थियो- म अनुवादक, लेखकको छाया हुँ ।
झन्डै दस वर्षपछि भने उसले आफ्नो छायामयी अस्तित्व माथि प्रश्न गर्न थाल्यो । आफू केवल छाया होइन भन्ने निष्कर्ष निकाल्नतिर लाग्यो । आफ्नो निष्कर्ष उसले कसैलाई सुनाएन । केवल आफ्नो डायरीमा गुप्त लेख्यो । सार्वजनिक रूपमा आफूलाई लेखकको छाया स्वीकारेको त्यस छायाले मनमनै धेरै पटक दोहोर्यायो- म कसैको छाया होइन । मेरो आफ्नै आयतन छ, घनत्व छ । म आफ्नै गुरुत्वले अडिएको छु ।
तर बाहिर भन्नुभएन । आफूले बारम्बार छाया हुँ भनी-लेखी स्वीकारेको सम्झना भयो । पेट तन्किने गरी सास खिच्यो र आफ्नो उत्तेजनाको पुनरावलोकन गर्यो । आफ्नो अर्ध निष्कर्षमा थप्यो- म आफैं पनि सर्जक हुँ ।उसले आफ्नो छायामयी अस्तित्वलाई अस्वीकार गर्न र सर्जकीय पहिचानलाई उठाउन केही आधार खोज्यो, सबुत बटुल्यो । उसले आफ्नो अस्वीकृतिलाई उत्तरसंरचनावाद भन्ने विचारमा उभ्यायो- अनुवादक लेखकको छाया होइन । ऊ आफैं लेखक हो । उत्तरसंरचनावादले उसलाई लेखक र अनुवादकबीचको सम्बन्धलाई उल्टाएर हेर भन्यो । उल्ट्याइ हेर्यो । त्यहाँ उसले देख्यो, ऊ पनि लेखक झैं भाषाको नै खेल गर्दोरहेछ । लेखकले एउटा भाषामा लेख्यो उसले अर्को भाषामा । लेखक र अनुवादक दुवैजना भाषाको मायावी तानमा अर्थका रेसा उनेर सिर्जनाको पाठ बुन्दा रहेछन् । दुवैजना पाठ बुन्ने जुलाह रहेछन् । दुवैजना लेखक नै रहेछन् । भिन्न भाषामा लेख्ने । आ-आफ्नो शैलीअनुसार खेल्ने । आआफ्ना पाठककोमा पुग्ने । उसले अर्को साँझ डायरीमा थप्यो- त्यसो भए म पनि सर्जक हुँ ।
कपाल सेतै फुलेका ज्याक डेरिडा भन्नेले भर्खरै फुल्दै गरेको यस स्वघोषित सर्जकलाई थप उकेरा दिए । लेखक र अनुवादक दुवै लेखनका केन्द्र हुन् । अनुवादकले लेखकको केन्द्रलाई विनिर्माण गर्छ र फरक भाषामा अर्को केन्द्र निर्माण गर्छ । अनुवादकले लेखकलाई पुनर्निर्माण पनि गर्छ ।
छायाको अस्वीकृति
उठ्दै गरेको आफ्नो नयाँ अस्तित्वलाई धान्न उसले अरू केही सैद्धान्तिक थाक्रोको खोजी गर्न थाल्यो । त्यसमा उसले विनिर्माण नामको निकै दह्रो थाक्रो भेट्यो । कपाल सेतै फुलेका ज्याक डेरिडा भन्नेले भर्खरै फुल्दै गरेको यस स्वघोषित सर्जकलाई थप उकेरा दिए । लेखक र अनुवादक दुवै लेखनका केन्द्र हुन् । अनुवादकले लेखकको केन्द्रलाई विनिर्माण गर्छ र फरक भाषामा अर्को केन्द्र निर्माण गर्छ । अनुवादकले लेखकलाई पुनर्निर्माण पनि गर्छ ।
त्यसको केही सातापछि उसले उदयनारायण सिंहलाई पढ्यो । सिंहले पढाए- हरेक मौलिक साहित्यिक रचना अनुवाद हो, हरेक अनुवाद मौलिक सृजना हो।
उदयनारायणका बात उसलाई चित्त बुझ्यो । यी भारतीय विद्वान् अनुवाद गर्छन् । अनुवादका सिद्धान्त लेख्छन् । मैथिली भाषामा कविता रच्छन् । उसले उनका विचार पढेको छ, पढाएको छ । उनलाई एकपटक भेटेको पनि छ । उदयनारायणलाई पढेपछि-भेटेपछि भने उसले आफूलाई लेखकका रूपमा हेर्यो, देख्यो । अब लेखक र अनुवादकबीचको विभाजनको धर्सो निकै धुमिल देखिन थाल्यो । अनुवादकभित्र उसले लेखकलाई देख्यो, लेखकभित्र अनुवादकलाई।
ऊ थप आलम्बको खोजीमा थियो । उसले मेक्सिन लेखक ओक्टाभियो पासलाई भेटायो । हरेक लेखनी आफैंमा अनुवाद हो । भावना-विचार-अनुभव-अनुभूति अनुवाद भएर भाषामा व्यक्त हुन्छ । अमूर्त विचार बोलीमा रूपान्तरित भएर मूर्त बन्छ । बोलेको कुरा लेखनीमा अनुवाद हुन्छ । हामी सबै अनुवादक हौं । उसले लेखकलाई पनि अनुवादकका रूपमा देख्यो ।
उसले भानुभक्तलाई सम्झियो । भानुले 'रामायण' लेखे या वाल्मीकिको 'अध्यात्म रामायण'लाई अनुवाद गरे ? ! केही अनुवाद गरे, केही लेखे । त्यसो भए भानुभक्त लेखक या अनुवाद ? ! दुवै । उनी लेखक पनि, अनुवादक पनि एकैसाथ भए । भानुको 'रामायण'मा लेखकीय र अनुवादकीय दुवै शक्तिको घुलन भएको छ । नेपालीभाषी समुदायमा भानुको सम्मान अनुवादकको पनि सम्मान हो । तर भानु कुनै छाया लेखक होइनन्, न त अनुलेखक नै । 'रामायण'मा उनको आफ्नै सर्जकीय आयतन, घनत्व र गुरुत्व छ । अब भने उसले आफूलाई भानुको आडैमा उभ्यायो ।
भाषाको जग्गामा टेकेर डेरिडा, उदयनारायण, ओक्टाभियो पासलाई समाउँदै र भानुको कर्मलाई मनमा राख्दै उसले फेरि एक रात डायरीमा आफ्नो विचारको प्रविष्टि गर्यो- म कविसँगै हिँड्ने सहकवि हुँ । म सहसर्जक हुँ । मेरा आफ्नै संवेदनाहरू छन् । आफ्नै सृजना चेतना । हो, मैले अनुवाद गरेका सिर्जनाहरू 'जेनेटिकल्ली' मूल सर्जकसँग जोडिएका छन् तर प्रत्येक अनुदित सिर्जनाको आफ्नै जीवन छ । आफ्नै बन्धन र आफ्नै स्वतन्त्रता ।लेखक उसको स्रोत हो । तर, कुनै पनि लेखक आफैंमा अन्तिम स्रोत भने होइन । लेखकका पनि अनेकौं स्रोतहरू हुन्छन् । स्रोतको पनि स्रोत हुन्छ । बाको पनि बा हुन्छ, आमाको पनि आमा हुन्छ । लेखक उसको स्रोत हो भने ऊ लेखकको निकास हो । उसले अनुवाद गरेका हरेक लेखक ऊ हुँदै एउटा भाषाबाट निस्केर अर्को भाषामा प्रवेश गरेका छन् । त्यतिमात्रै होइन, अनुवादक आफैं पनि अर्को भाषाको पाठका लागि स्रोत हो ।
अनुवादका लागि लेखकले उसलाई विषयवस्तु दिएको हो । त्यसपछि उसले पनि लेखकलाई धेरै थोक दिएको छ । उसले लेखकलाई फरक भाषाको बोली दिएको छ । भिन्न भाषाका पाठकसँग जोडेको छ । ऊ आफूले अंग्रेजीमा अनुवाद गरेका उपन्यास, कथा, कविता सम्झियो । जे जतिले उसका सर्जकलाई अंग्रेजीमा पढ्छन् त्यो उसैको भाषा हो । लेखकलाई दिएको अंग्रेजी उसले कक्षा ४ देखि आजसम्मको ३० वर्षको यात्रामा आर्जन गरेको हो । त्यही अंगे्रजी बुझेर (नबुझेर) परभाषी पाठकहरू लेखकको सिर्जनाभित्र प्रवेश गरेका छन् । उसले आफ्नो भाषिक आर्जन लेखकको सिर्जनामा खन्याउँछ अन्ततः उसको आर्जन लेखककै बन्छ । भाषामात्रै पनि होइन । उसले आफ्नो सिर्जनात्मक रस लेखकको सिर्जनामा प्रवाहित गरेर लेखकलाई फरक भाषामा नयाँ जीवन दिएको छ । त्यसैले लेखकको विस्तारको महत्वपूर्ण कारक होऊ । उसले अनुवाद गरेका लेखकहरू उसको भाषा, उसको पठन क्षमता, लेखन कलाका साथै कमजोरी पनि लिएर परभाषी प्रदेशमा विस्तार भएका छन् ।
उसले एकाएक निष्कर्ष निकाल्यो- लेखकलाई भिन्न भाषामा पुनर्जन्म दिने म लघुब्रह्मा हुँ ।तर, उसले आफ्नो सर्जकीय चेतनामा अहँकारको सोडा मिसिएको चाल पायो । अहम् असन्तुलित भएपछि अहंकारमा बदलिन्छ । सर्जकका लागि अहम् आवश्यक छ, तर अहंकार भने अस्वस्थकर । सर्जक हुन अरूलाई धारण गर्न सक्नुपर्छ । सिर्जनाको धर्म हो धारण । अहंकारीको धारण क्षमता कम हुन्छ । अहंकारलाई बढ्न नदिन उसले सन्तुलनको खोजी गर्यो । कारण अहंकारबाट सिर्जना हुँदैन । केवल ध्वंशमात्र हुन्छ ।
सिर्जनका लागि सन्तुलन चाहिन्छ । सन्तुलन मध्यबिन्दुमा रहन्छ । त्यसैले ऊ मध्यबिन्दुकारी बन्न चाह्यो । अनि निष्कर्ष निकाल्यो- म अनुवादक लेखकको सिर्जनामा खेल्छु । लेखक मेरो भाषा लिएर परभाषी प्रदेशमा प्रवेश गर्दछ । लेखकले मलाई लेख्ने एउटा भाषाको विषयवस्तु दियो, मैले लेखकलाई अर्को भाषाको बोली दिएँ । मेरो पहिचानमा लेखक जोडिएको छ, लेखकको पहिचानमा म जोडिएको छु ।
उसले डायरीमा गुप्त रूपमा लेख्यो ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
