भनिएका तर नसुनिएका

नेपाली साहित्यमा निबन्ध विधाको इतिहास धेरै लामो नभए पनि विकास-पक्षलाई हेर्ने हो भने अन्य विधाको दाँजोमा यसले आफ्नो गतिमा निकै तीव्रता अँगालेको पाइन्छ । तथ्यांकमा हेर्दा शंकर लामिछानेको 'एब्स्ट्र्याक चिन्तन प्याज'लाई नेपालको उत्कृष्ट निबन्धकारिता मानिन थालेपछि यो विधामा कलम चलाउनेको संख्या अचानक बढ्न पुगेको भेटिन्छ ।त्यसो त ताना सर्मा, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधानजस्ता सिद्धहस्त निबन्धकारले नेपाली साहित्यको गरिमालाई बढाएको तथ्यलाई आँखा चिम्लन के सकिन्थ्यो ?

दोस्रो पुस्तामा आएर निबन्धको विकासक्रममा अझ निखार आएको पाइन्छ । यो विधामा लेख्नेमा श्रीओम श्रेष्ठ 'रोदन'को नाम नलिने हो भने आज लेखिने निबन्धको विश्लेषण सम्भवत: अपूरो हुन जान्छ । त्यसमा पनि गिनेचुनेका स्थापित निबन्ध छनोट गर्नुपर्दा रोदनका निबन्ध स्वाभाविक छानिन पुग्छन् ।

'संवेदनाका स्वरहरू', 'अर्थहीन अर्थहरू', 'समयका सम्भावनाहरू', 'एक्लो परिचय' नामक निबन्धका चार किताब प्रकाशित गरिसकेका रोदनको गत वर्षको अन्तिम-अन्तिम महिनातिर शीर्षक निबन्ध 'भनौं कि नभनौं'सहित २१ वटा विभिन्न शीर्षकका निबन्ध समेटिएका संग्रह भनौं कि नभनौं प्रकाशित भएको थियो ।

निबन्धको गुण भनेको स्वभावैले प्राय: निजात्मक, संस्मरणात्मक हुन्छ । यो परम्परालाई रोदनका निबन्धले निरन्तरता दिएका छन् । तथापि अत्यन्तै अनुभूतिजन्य भावमा लेखिएका छन्, निबन्धहरू । यही भावलाई आधारशीला बनाएर निजात्मक, व्यक्तिपरक, वस्तुगत र यात्रात्मक निबन्धहरू पुस्तकमा संगृहीत छन् ।
शब्दहरूको बुनोट असाध्यै आकर्षित लाग्छन् । 'कहाँ देख्नु आपैmंलाई' शीर्षक निबन्धमा उनी लेख्छन्, 'म पनि हतारोमा छु समयको । छिनछिनमा घडी हेर्छु र हतारोको संकेत गर्छु । घटाउनुपर्ने घन्टाहरू घट्दैछन् कि छैनन् भनेर । तर के गर्नु ? समयले कसैलाई बुझ्ने भए पो ! ...हतारले छिटो चल्ने, फुर्सदले ढिलो चल्ने मान्छे हो र समय ? ...' सामान्यजस्ता लाग्ने तर निकै गहन अर्थ बोकेका टिपोट गर्न योग्य यस्ता पंक्ति यत्रतत्र छन् ।

उदाहरणार्थ अन्य केही पंक्तिहरू-
- '...आखिरमा हेर्ने भनेको नै अरूलाई त हो नि, आपूmलाई हेर्न नसक्नेहरूले । हैन र !' (कहाँ देख्नु आफैंलाई)
- '...यात्रालाई नै जीवन भनेर स्वीकार गरिसकेपछि किन गोडा कमाइरहनु हिँड्नलाई ? ...' (उठाएँ फेरि हात)
- '...समयको नाडी छामेर मनलाई तौलनु हुन्न । ...मनको सम्झौता मनसँग हुनुपर्छ, समयसँग हैन ।' (मनका कुरा)

आजकलको लेखनमा लेखकले प्राय: नितान्त आफ्नै कुरो लेख्छ, आफ्नै दु:ख लेख्छ, आफ्नै खुसी लेख्छ, बढी आत्मरति नै लेख्छ । अर्को शब्दमा भन्नुपर्दा कागजको हवाई घोडा बनाएर चढ्छन् लेखकहरू । र, उसको लेखन सबैले पढून् भन्ने सोच राख्छन् । हो, लेखकले यस्तो आग्रह राख्नु अस्वाभाविक पनि नठहर्ला । तर उसले लेखेको कुरो संसारमा सर्वग्राह्य नै हुनुपर्छ भन्ने मान्यता कहाँसम्म सही छ ? लेखकहरू त यतिसम्म सोच्छन्, मानौं हातमा कलम उठाइसकेपछि त्यो कलमका कुराहरू 'सत्य' नै हुन्छन् । भनिन्छ नै, सत्यका लागि बोलिएको भूmठ सत्यजत्तिकै हुन्छ । तर, वास्तवमा सत्य, सत्य नै हो । भूmठ, भूmठ नै हो । जस्तो कि दिन, दिन नै हो । रात, रात नै हो । यस अर्थमा नढाँटीकन, छलकपट नगरीकन सहीलाई सही र गलतलाई गलतकै रूपमा आफ्ना शब्दहरूमार्पmत व्यक्त गर्न सक्ने खुबी रोदनको कलममा देखिएको छ । चट्टानजस्तो साह्रो, पढ्दाखेरि फुटाउनुपर्ने परि श्रम गर्न आवश्यक छैन, पानीजस्तो तरल छ उनका निबन्धहरू ।

चट्टानजस्तो साह्रो, पढ्दाखेरि फुटाउनुपर्ने परि श्रम गर्न आवश्यक छैन, पानीजस्तो तरल छ उनका निबन्ध ।

'जित्ने कृष्णचन्द्र' कति सलल बगेको छ भने पढ्दापढ्दै त्यो निबन्धको शब्द-संयोजनले यसरी मुग्ध पार्छ कि कृष्णचन्द्र सिंह मानौं सामुन्ने आएर बसिदिएका छन् र लेखक उनकै अघिल्तिर बसेर उनीसँग भलाकुसारी गरिरहेका छन् । सबै लेखकको कलममा यस्तो कला पाउन कहाँ सकिन्छ ?

किताबमा समाविष्ट 'न्याय पाउँछु कि !' शीर्षकको निबन्ध अर्को किसिमको कला बोकेको निबन्ध हो, जुन निबन्ध विषयवस्तुको हिसाबले अलिक फरक छ । यसमा उनको लेखनमा छुट्टै विशेषता भेट्टिन्छ । सहज पारामा लेखिए पनि यसमा गहिरो व्यंग्य छ । हातमा कलम बोक्नेले गर्नसक्ने कलमको दुरुपयोगलाई आत्मपरक ढंगमा बडो कलात्मक रूपले पेस गरिएको छ यसमा ।

कहीँ कतै घुमाइफिराइ नगरीकनै उनको कलमले सीधै स्पष्ट सत्य पोखिदिएको छ । जस्तो कि 'पत्रकारितामा जति नै स्वतन्त्र भने पनि प्रायोजित नभएका कलम खोजेर कहीँ पाइँदैन ।...' धेरै ठाउँमा यस खालका समसामयिक वास्तविकताको प्रयोगले निबन्धहरूलाई अझ बढी पठनीय बनाएको छ ।

आकर्षक शीर्षकीकरण उनका निबन्धहरूको अर्को खास विशेषता हो । 'जित्ने कृष्णचन्द्र', 'स्याबास भूकम्प', 'आँसुको अक्षरमा', 'बन्दीगृहको बोनस', 'मान्छे महोत्सव', 'मेजर कि माइनर', 'उठाएँ फेरि हात'जस्ता शीर्षक यसका उदाहरण हुन् । यतिमात्रै होइन, शीर्षकमुताबिक प्रस्तुत गरिएका यी निबन्धहरूले शीर्षकलाई शतप्रतिशत सार्थक तुल्याएका छन् ।

नहिच्किचाईकन भन्न सकिन्छ- उनका निबन्धहरू भोलिका पुस्ता, जो निबन्ध लेख्न चाहन्छ उसका लागि निबन्ध-लेखाइको बाटो तय गर्ने एउटा स्पष्ट सारथि हुनसक्छ । यो यसकारण पनि भन्न सकिन्छ कि श्रीओमका अघिल्ला लेखनहरूका दाँजोमा यी निबन्धहरू अत्यन्तै माझिएका छन् ।

पुस्तकको प्राविधिक पक्ष भने खट्किन्छ । वाक्यांशहरूको शुद्धतामा अलिकति ध्यान पुगेको देखिँदैन । त्यसो त लेखनको सन्दर्भ उठाउँदा लेख्नसक्नु नै सबैभन्दा महत्वको मानिन्छ, अन्य विषय गौण हुन्छ । तर, यति भन्दाभन्दै पनि लेखिसकेपछि र त्यसलाई किताब बनाएर पढ्नयोग्य बनाइसकेपछि विशेषत: किताबको रूपरङतर्पm पनि ध्यान पुर्‍याउन आवश्यक हुन्छ । र, यही कमजोरी यो पुस्तकमा प्रस्ट देखिन्छ । खास गरेर किताबको बाहिरी आवरण त्यत्ति आकर्षक लाग्दैन, भित्री पेजको ले-आउटमा हल्कापन देखिन्छ । सम्पादन-पक्षद्वारा यसतर्पm अलिक मेहनत गर्न सकिन्थ्यो । यस विषयलाई अलग राखेर हेर्ने हो भने लेखनको गहनताले किताबको महिमा उसै पनि बढाएकै छ ।

अन्तमा, लेखककै शब्द-
'...मान्छे धनले धनी हुन्छ । शक्तिले बलियो हुन्छ । बनाए सालिक पछि बन्छ । तर, विचार, विवेक र कीर्तिले धेरै कुरा बन्नसक्छ । मरेपछि पनि बाँचिरहन्छ । यही कारण मानिस कसरी मर्‍यो भन्दा पनि कसरी बाँच्यो भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हुन्छ ।...' कति सत्य ! ! !

लेखक : श्रीओम श्रेष्ठ 'रोदन'
प्रकाशक : तन्नेरी प्रकाशन