एकीकृत कृषि विकासका अवधारणा
जीवनको यौवनकालका प्रायः सम्पूर्ण अवधि मातृभूमि नेपालका हिमाल-पहाड-दून र खोँचमा बास बस्दै देश डुलेको लाभप्रद अध्ययन भ्रमणका झझल्को नितान्त सारगर्भित लागिरहेछ अझै । ती अवलोकन अध्ययनका क्षणहरू किताबका सिलसिलाबद्ध पाना परिच्छेद र अध्यायहरूभन्दा सरल, स्पष्ट र समझदारीको मेलोमेसो बन्यो । गाउँ, पहाड, खोँच र शिखरवर्ती हिमप्रदेशहरू डुल्नु सजिलो र सहज थिएन ४०-५० वर्ष पहिलेका स्वदेश दर्शन-भ्रमण ।
कठिनलाई सरल, स्पष्ट र समझदारीको मेलोमेसो भनेँ अन्तर्बोधको चेत कुम्ल्याएर । कठिनलाई सरल बनाउने बुद्धि, उपाय साधना हुन् । अन्तरमनका तत्परता, अठोट जे भनौं ! अन्तरमनका अठोट जति अज श्र÷निरन्तर चल्दो बेगर अरू हुँदो रहेनछ । त्यसैलाई पोसिलो सामल तुल्याई साह्रोगाह्रोलाई सरल, सहज पारेथेँ ! भक्तपुर, कान्तिपुर, ललितपुर, कीर्तिपुर त काठमाडौं दुन÷खाल्डो नै हुन् । यी चारै पुरका माटो एकसमान छैनन्।
फरकफरक ती पाटाका प्रकरणहरूमा सर्वोत्कृष्ट भक्तपुरे माटो लाग्छ । सांस्कृतिक भक्तपुर नगरपालिका चौ दिशाकै माटाका फाँटहरू मलिला उब्जाउ भूमि हुन् । न गिर्खा, न बालुवाका कण मिसिएका छन् तिनमा । त्यसको तुलनामा काठमाडौं, ललितपुर र कीर्तिपुरे माटो छैन । मनहरा खोला वरपरका फाँटका माटो किञ्चित मात्रा बलौटे छन् । त्यसैले त्यहाँका किसान बन्धुहरूले त्यस फाँटलाई बाह्रै मास हरियो सागसब्जी उमार्ने बालीनालीका निशान बनाइराखेका छन् । ती फाँटहरू प्रकृतिप्रदत्त एकीकृत कृषि विकासको थलो बनेको छ । त्यसैप्रकारले नेपालका विभिन्न नदी तीरहरूका फाँटहरू बने, रहेका छन् । अध्ययन अवलोकन भ्रमणका क्रममा ती तथ्यहरूसित साक्षात्कार हुन पाएको आफ्नै अनुभूतिका अभिव्यक्ति हुन् ।
एकीकृत कृषि विकासका अवधारणाको पहिलो आधारभूत चरण खेतीयोग्य अब्बल, दोयम, जग्गाहरूको एकीकरणबाट थालनी हुन्छ । एकै कोटीका जमिनहरू पनि हाम्रामा असंख्य ससाना टुक्राटुक्रीमा विभाजित रहेका छन् । नितान्त ससाना टुक्रामा विभाजित खेतीयोग्य जमिन एकीकृत कृषि विकास अभियानका निमित्त सुहाउँदो स्थिति मानिँदैन । यसरी खण्डखण्डमा विखण्डित जमिनका प्रत्यक्ष किसान÷आफ्नै शारीरिक बलमा खेती गर्ने किसान बन्धुहरूले पनि चाहेजस्तो कृषि औजार प्रयोग गर्न सकिरहेका छैनन् । वर्तमान युगबोधले हाम्रो यथास्थितिवादी कृषि व्यवस्था अनुकूल ठान्दैन, मान्दैन।
वर्तमानले परम्परावादलाई नकार्छ । नकार्दानकार्दै पनि समस्याको जरो फेला पार्न नसकेझैं विलखबन्दमा परेको छ । समस्याको चुरो खण्डखण्डमा विखण्डनकारी भूसामाजिक यथास्थिति बनेको छ । भूसामाजिक यथास्थितिले नेपाली गार्हस्थ्य परिवेशमा कायम रहेको पैतृक सम्पत्ति दाजुभाइबीच अंश भागबन्डामा बाँडचुँड हुने, गर्ने संस्कार कायम रहनु हो । यो पैतृक सम्पत्ति अंशबन्डा÷भागबन्डाको परम्परागत संस्कारले जन्माएको संस्कारगत पद्धति मुलुकको कृषि विकासका अवधारणाका लागि अनुकूल नभई अननुकूल छ ।
एकीकृत कृषि विकासको अवधारणा सार्थक तवरले व्यावहरिक रूपमा क्रियान्वित गर्न अनिवार्य पूर्वाधार तयार नभई, नगरी सम्भव छैन । राष्ट्रको नीति निर्धारक र कार्यान्वयन गराउने, गर्ने अंगहरू एकसाथ एकजुट भई व्यावहारिक रूपमा लागू गरी विवेकपूर्वक कार्य क्षेत्रमा उतार्ने प्रयासको खडेरी हुनु छैन । यस्ता कार्ययोजना तयार गर्न राष्ट्रिय योजना आयोगजस्ता वर्चश्ववान् चिन्तन केन्द्र÷एक महङवपूर्ण थिंकट्यांक बनेको निकायको पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण भूमिका रहेको हुन्छ ।
यसको महत्वपूर्ण भूमिका अझ बढी स्पष्ट हुन आउँछ यस निमित्त कि मुलुकको कार्यकारी प्रमुख प्रधानमन्त्री नै यसको शक्तिशाली अध्यक्ष हुने संस्कारगत र परम्परागत संस्कृति रही नै आएको छ । यो संस्कारित परम्पराले मुलुकका सबै प्रकरण र फाँटका अंगहरूबीच व्यवस्थापकीय, कार्यपालिकीय र योजना नीति निर्धारक अंगहरूबीच सुललित समझदारी, सम्बन्ध र वैचारिक एकरूपता कायम रहोस् भन्ने हेतुलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । यस अर्थमा राष्ट्रिय योजना आयोग पनि एकीकृत कृषि विकासको अवधारणा स्पष्ट र स्वस्थ तवरमा तयार पारी जनमनमा सरोकार बन्दो चेष्टा उभार्नु, उपयुक्त हुन आउँछ ।
एकीकृत कृषि विकास परियोजनाको अवधारणाले कृषिजन्य अनेक कार्यहरू सँगाल्छ । कृषिजन्य अनेक कर्म, धर्म र क्रियाकलापहरूलाई एकआपसका समझदारी परस्परमा भिजाएर सहअस्तित्व कायम गर्ने गराउने सचेतना जगाउने कार्य-दायित्व पनि पर्न आउँछ । वैचारिक धारणाहरू आपसका सम्पत्ति बनेपछि कृषिकार्यमा एकीकृत पहुँच र प्रयास पुर्याउन सहज, सुगम बन्ने हुन्छ । एकीकृत परम्परादेखि चलेको खेत जोत्ने, पानी लगाउने-ढल, कुलो प्रणाली÷सिँचाइ प्रबन्ध गर्ने, असल मल, बीउ जोहो गर्ने, गोडमेल गर्ने, घाँसपात उखेल्नेजस्ता प्राथमिक कार्य सर्वसाधारणले जानेबुझेका छन् ।
कृषि क्षेत्रको माटोको गुणस्तर परीक्षण गर्ने, गराउने, बालीनालीमा लाग्ने अनि रोकथाम गर्ने उपायका जानकारी राख्ने आदि सामान्य विषय बनिसकेका छन् । वैज्ञानिक औजार र उपकरणहरू कृषि विकास निमित्त प्रयुक्त गर्ने प्रविधिपूर्ण कार्य पनि एकीकृत कृषि विकास अवधारणामा बन्छ । कृषि विकासमा एकीकृत पहुँच पुर्याउने मल बीउ, रोगनाशक वनस्पतीय÷प्राकृत औषधि उपचार आदि पनि समाहित छन् । कृषक बन्धुहरूले उब्जाएका मौसमी बालीहरू उचित मूल्यमा सहज तवरले बिक्रीवितरण गर्न सहुलियत पुर्याउने निकायहरू खडा गर्ने, मूल्य निर्धारण गर्ने गराउने प्रबन्धकारी कार्य पनि पर्छन् । कृषक समाजले उत्पादन गरेका उब्जनी-बालीनालीहरू सहज रूपले ओसारपसार गर्न कृषिमार्ग व्यवस्था पनि समाहित हुन्छन् । घामपानी, हुरी, चट्याङजस्ता दैवी प्रहार र प्रकोपबाट जोगिन कृषक सुरक्षण छहारी निर्माणकारी प्रबन्ध पनि एकीकृत कृषि विकास परियोजना दायराभित्रका सरोकार हुन् ।
एकीकृत कृषि विकास परियोजना अवधारणामा मात्र सीमित रहन सक्छ । यसका लागि अपरिहार्य आधार बनेको भूमि टुक्र्याउने संस्कारलाई अन्त गर्न सकिएन भने । भूएकीकरण÷चक्लाबन्दी कार्य समाजवादी सिद्धान्तपरक सोच रहेको छ । पैतृक सम्पत्ति रहे, बनेका भूमि अंशबन्डामा टुक्रिँदै रहने परम्परागत रिवाजलाई अन्त्य गर्न नसके एकीकृत कृषि विकासको अवधारणा कल्पना गर्न सकिन्न । यसका लागि छिटै राज्यस्तरबाटै पैतृक भूमि अंश भागमा टुक्र्याउन नपाइने कानुनी प्रावधान व्यवस्थापिका अंगबाट विधेयक पारित गराइनु वाञ्छनीयमात्र होइन; अपरिहार्य नै हुनेछ । तर पनि विधेयक तयार गर्ने कार्य भने कार्यपालिकाकै थाप्लोको नाम्लो रहन्छ । यसो हुन, गर्न सकिएको अवस्थामा चर्को स्वरमा समाजवादी घोषित दलहरू स्वतः समाजवादी व्यवस्थाका पहलकर्मी साबितिनेछन् ।
कृषि उत्पादन वृद्धि गर्न नगरी नहुने भूचक्लाबन्दीको साटो भूमाफियाहरूले अचेल बस्ती विकासका लागि चक्लाबन्दी देशभर द्रुततर गतिमा बढाइरहेका छन् । बस्ती विकासले उत्पादनयोग्य जमिनमाथि सिमेन्टका महल बन्न त सक्छन् तर जीवन बाँच्न नभइ नहुने अन्न र अन्य बाली विकासले घर सुविधा सुन्दर देखिनेछ । विलासिताका साधन निमित्त परनिर्भरता वृद्धि गर्नेछ । आफ्नै आत्मनिर्भरताका आधारभूत वस्तुभाउ उत्पादनमा दिनानुदिन खडेरी परी परनिर्भरता बढ्ने अवश्यम्भावी छ । भनाइ र गराइका फालसना÷दूरी बढ्न थालेर आफ्नै सार्वभौम अस्तित्व संकटमा पर्नबाट जोगाउनु सबै सरोकारीका साझा मर्म बन्छ, बन्नुपर्छ ।
वर्तमान युग विज्ञान-प्रविधिको रहेको छ । वैज्ञानिक प्रविधियुक्त कृषि औजारका उपयोगले उत्पादन बढाउन शक्ति न्यून हुनेछ । कृषक श्रमशक्ति अन्य औद्योगिक क्षेत्रमा प्रवेश र प्रयोग गर्न, गराउने क्षितिज उघ्रनेछ । कृषि भूमि एकीकरण÷चक्लाबन्दी पार्न सक्दा भूमिलाई गहिरो पारी खन्न जोत्न सकिन्छ । गहिरो खनजोत गरियो भने भूमिमाथि लगाइएका सबै प्रकारका अन्नबालीका बोटबिरुवाले गहिरिएर जरा फैलाउनसक्ने पर्यावरण पाउनेछन् । जति जरामुनिको फैलावट उति नै बोटबिरुवा मजबुत, स्वस्थ र हृष्ठपुष्ट बन्छन् । अनि तिनै बोटविरुवा प्रचुर अन्न, फलफूलहरू फलाउने बन्नेछन् । जति हृष्ठपुष्ट वातावरण उति नै दानादार अन्नबाली बन्छन् । यसैले हाम्रा लागि वर्तमान सरोकार र चाहनाका चासो-एकीकृत कृषि विकासका अवधारणा जगाउनुको चासो...! परन्तु, एकीकृत विकास अवधारणाका विविध आयामिक पाटाहरू पस्काउन अर्को प्रयास जारी राख्नैपर्नेछ !
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
